श्रीकृष्णः शरणं मम 1 2 १, 4 34 4 भोमद्बल्लभाचायचरणा विलयन्तेतमाम्‌ भ्ीकृष्णदेपायन-वेद्व्यास-महिग्रणीतमनेकल्यारुषासमलद्कतमू

श्रीमद्धागवतमहापएराणम्‌ सात्वतसंहिता

दशमस्कन्धः-पूर्वाडधः जन्पप्रकरर्ण-तामयप्रकरणस्े एकादश्लाध्यायाः

एकादशं एलम्‌ आचायेवर्याणा-प्राचेतसाच्च विबिधाष्ीकाः

+£ 55 ४

कदंमश्चमा ( अन्वयः \, श्रीधरस्वामिविरचिता--मावायेदीपिका, श्रीवं शी घरकृतः--भावाथंदीपिकापरकाणः, श्रीमज्जीवगोस्वामिकृता -- वैष्णवततोपिणी, श्रीमञ्जीवगोस्वामिङृता--बृहदुवैष्णवतोषिणी, श्रीसुदेशंनसूरिछतञ्चुकपक्चीयम्‌ , श्रीमदुवीर राधवाचारयकृत-- भागवत- चनद्रचम्धिका, श्रोमद्विजयघ्वजतीर्थकृता--पदरत्नावरी, श्रीमञ्जीवगोस्वामिङ्कतः-क्रससंदभेः, श्रीमञजीवगोस्वा मितः. बृहत्क्रमसन्दभंः, श्रोनाथचक्रवर्तिपाद्चिरचिता--चैतन्यमतमञ्जूषा, श्रीमद्धि्नाथचक्ररपिंककता ~ सारा्ेद्शिनी, ध्ीमच्छुकेवेषकृतः--सिदान्तप्रदीपः, श्रीबलदे वविद्याभूषणक्रता--वैष्णवानन्दिनी, श्रीसस्याभिनवयिकरता-दुषंटभाकदीपिका, श्रीपांधरीनारायणाचायंङ्कतः--विरेधोद्धारः, श्रीखखारिनारायणाचाय॑बिरचिहा--श्रीभामवतेतात्प्यरिप्पणी, श्रीसस्यरधर्मन्ता--श्रीभामवतटिप्पणी, श्रीमद्‌ बलमावार्य्चरणविरचिता श्रीसुबोधिनी, ( १) श्रीप्भुचरणविरचिता--्रीदिप्पणी, (२) श्रोपुरुषोत्तमचरणप्रणीतः--श्रीसुदोधिनीटिप्पण्योः प्रकाशः, { ३) श्रीमद्वह्वभमहापजक्ृतः-- श्रीयुबोधिनीलेवः, (४ ) श्रोमहीक्षित्रखाद्युनट्योजिता--श्रीयुबोधिनीयोजनः, ८५८) भगवदीयनिभंयराम- भटूनिर्मिताः--प्रीसुवोधिनीकारिकाव्याख्या, बुभृत्सुवोधिका, श्रीमाद्पिवृतोपिणी - श्रीसुबोधिनीजी, मोस्वामिश्रीगीरिषरखारञ्रता वालग्रवोधिनी, श्रोगङ्गासहायप्रणीता-अन्वितार्थप्रकाशिका, श्रौगोपालानन्दमुनिषिरचिते - निगूढाथंप्रकाशव्याख्यानम्‌, श्रीभगवस्सादा- चाय॑त्रिरचिता-मक्तमनो रञ्जनी), श्ीहरिसूरिविरचितम्‌ -श्रीभक्तिरसायनम्‌ इत्येत्ानिव्यीख्याभिः, कृष्णशङकरशास्जिनिवर्तित-छृष्णप्रिया- भाषासुवादेन-घ समलङ्कृतम्‌ ।

सकरनक्ता - प्रकाश्चकः सम्पादकः परिपेषकश्च कदमश्चषिः श्रीमागवतवियापीटः कृष्णशङ्कर शादी

विक्रम संवत्सर) २०४२ । । शालिवाहनः

दशमस्कन्धः पूर्वाद्ः

अष्यायश्चची भध्याथ विषयाः पष्ठा १. जन्मप्रकरणे भक्तिदुःखनिरूपणम १ २. समुद्यमः २१ २. कृष्णजन्म ९ ४" केसस्य मन्त्रणा ६४ ५. नन्दमहोत्सवः ७४ ६. पुतनाव्धः ८१९ ७. वरणावर्तमोक्षः ९० त: गुरुणा गर्गेण ङृष्णरामयोद्िजातिकस्कारः ९७१ ९. मोपीप्रसादः १०८१ १०. नखकुवरमभिग्रीवमुक्तिः ११४१

११. वत्सदकवघवर्णेनम्‌ ९२२०

श्रीहरिः . ® श्री मणेसाय नमः & --अनेकव्याख्यासमलड.कृतम्‌-- भ्रीमद्धागवतमहापएराणम्‌ दद्मः स्कन्धः ूरवधः-जन्मप्रकरणम्‌ ` ~~~ ४ ४-५ -~~

अथ प्रथमोऽध्यायः

:. (० ० उपे०. वसेत वंशस्थ उवाच जध्याय-अक्षर उच अक्षर ईइ्तीक अक्षर संक० अक्षर संक० अ० दलों ७. १ २ ६ ८९ ५४ २६९७७ ५२५० ~ -७५॥।

--कथितो वंशविस्तारो मवता सोमयेयोः । राज्ञां चोमयवंर्यानां चरितं परमाद्ेतम्‌ ॥ १ ॥ यदोश्च धमश्चीकस्य नितरां शुनिस्तम शो कर्दमक्षमा

` -अन्रयः--राजा उवाच, मुनिसत्तम भवतः सोमसूर्ययोः वंशविस्तारः कथितः च, उभयवस्यानां राज्ञां परमादुमुत ष्वरितं (कथितं ) च ( मुनिसत्तम ) नितरां धर्मशीलस्य यदौ; ( चरितं कथितम्‌ ) ॥ ११ ॥

श्रीधरस्वाभिचिरयिता मादार्थदोपिका

श्रीमृणेशाय नेम

चिश्वसर्मं विसर्गादिनवलक्षणलक्षितम्‌ । श्रीकंष्णाख्यं परः घास जगद्धाम नमाम ततु ।। १॥। दललमे दक्षमं सक्ष्यमाधरिताश्वयविग्रहेम्‌ । क्रीडदयदुकुलाम्प्नेवौ परानन्दमृदीयेते । २॥. दक्षमे कष्णसत्की्तिवितानावानुचण्येते । ध्मग्ला्निनिमित्तस्तु निरोधो दृष्टमूभूजाम्‌ 1 ३ ॥ प्राक्ृतादिष्चतुर्घा यो निरोधः स तु वितः † तत्तत््सषगत सृष्िसंहारादिनिरूपणैः ॥ ४. :

कुता नवतिरध्याथा दशमे कुष्णकीतेये }

आदौ चतुर्भिरष्यायैबरंह्यप्राथेनयाऽ्वतेः । भारं हतुं हरेजैन्म सम्रसङ्ख निरूप्यते 1 ५॥ गोकुले मधुरायां च द्वारवत्यां तरतः क्रमात्‌ । कुष्णलीला तरिधा प्रोक्ता तत्तद्धदस्त्वनेक्घा 1! ६॥।\. सपश्चत्रिशदध्यायैय हेदुवृन्दावनादिषु ! गोकुले वसतौ लीला वण्यते सुरदुष्केरा ॥| ७ ॥। एकेन यमूनावाररिण्यक्नरेण कृता स्तुषिः । एकादशभिराख्याद्य . लील भचुवने कृताः ।। = ॥1 शेसैद्ररवत्तीलीला लक्षिम्पणादि कण्यैते ! एवं नयतिरध्याया ` द्मे विज्ञदार्थकाः }। ६ ।, तत्र तु प्रथमे कंसः स्वमृत्यु देवकीसुताव्‌ । श्रुत्वा सौतोऽवधौत्तस्पाः डमर्मानिति व्येते।। १० ॥ कष्णाचतारचरितश्रवणामतनिवं तः ` ˆ । उक्तानुवादेनौत्सुक्याद्रालाः पृच्छति तत्पुनः + ११॥

कथितो वंशचिस्तार इति ॥ १९ ॥ । श्रीवंशोधंरफुतो भावो्थवीपिकाप्रकाशः

स्वस्ति श्रीममैश्षाय सम धृ्दे देवं पावंतीजं महे वाचं सूर्यं मा गृहं रः्चिकेरास्‌ । विद्यातीर्थान्‌ सवेतश्चः प्रणस्य व्याख्यां ` कुवे श्रीघरस्वयमिवृत्तं : ।। १ ॥ हरिविधिवशिषटशक्तिपराशरव्यासशुकंदेवान्‌ 1 वैरम्पायनमृग्रश्रवस्ं च वृमः युराणमुरमृख्यान्‌ ।२॥ ` न्रय्यार्णि कष्यपरं च सावथिसकृतन्रणम्‌ ¦ रोमहषेणहारीतौ मैरेयं च ` मृकृण्डज्‌ ।। ३॥।

। | स्क. १८१. अ. १श्खो. १३

येषं सांख्यायन चाथ चतुरः चनकादिकान्‌ । सर्वाष्टकाकतश्चार्यान्‌ कणादं जमिति मुनिम्‌ ।*४॥। पत्तञ्जलिमक्षपादं व्यासश्च कपिलं हरिम्‌ । छन्द-कतः कौशकृतः सादित्वकृत्तिनोऽखिलान्‌ + ५।। शरौरृसिहं प्रणम्यैव श्रीधरस्वाभिनः कृतेः । विवृत्ति शरीरस्यैव प्रस्ादादधुना त्रये ६। शरीचरस्वाम्यमिप्रायं श्रौधरो वेत्ति सर्वया । मतरष्यति तत्कृपया तदभिव्यक्तिराणु मे ॥ ७॥ छचिच्च श्रौधरत्यक्तपदानामेषि वर्णनम्‌ ! यथामति म्ुरार्णां परेरणाऽ्तौ सुहुमृहुः | = 11 करिष्यामि त्रिदा प्रीत्यै क्षमन्तां ते मम त्वरामू । पूर्वाचा्यनृग्रहान्मे सर्वेऽर्थाः प्रलिमान्तु यै) &॥ वृन्दारण्यातर्मते नंदजेन सेकु संगुलां कौ्तिजालाम्‌ । नत्वा तस्याः प्राप्य चाज्ञा प्ववृद्धया कृते व्याष्यों श्रीधरस्वामिचृ्ते; 1 १० ॥ प्रधमं दलमस्कधव्याख्यां कुरवे कृवुटलात्‌ । श्रीकृष्णलीलामावरुयसेवनासक्तवेतसः ।। ११ ॥। वशीधरः करद्िकगौतगौडवंश्यः कृती श्रौधरवृत्तिवृत्तिम्‌ । कगोम्यह कृप्णपदप्रसादात्तया गुरूपामेनुकम्पर्यैत्र ।। १२ ॥

अथ च्कथाद् परतिष्कधत्याख्यावसरनमश्छृतश्रीरामम्रणति चतत्यागतातिरम्यशरीकृष्णरीलस्मतिवरिभमेण विहार्यव श्रीदेशम- स्कधमुख्यवणेनीयश्रीकृष्ं श्रीधरस्वामी प्रणोति--विश्वसर्गे ति । वयं तदनिर्वचनीयमियत्तया गुणकूपादिना वेयदीरमिति वक्तुमशक्यं धाम तेजो रूपं रह्म नमाम बदल शिष्याभिप्रायम्‌ | नमतेः 'विधिनिसंत्रणामत्रणाधीष्मरनप्ा्थनेषु चिङ्‌ लोट्‌ च उति प्रा्नायां खट्‌, नमनेन प्राथंयाम इत्यर्थः } न तु यत्तदोनित्यसनेधादच्र यच्छच्दोपादानं कर्थं न कृतमिति चेत्तत्राह "तत्त्वमसि इति श्रत तच्नन्यस्य ब्रह्मवाचकस्वदशंनाचच्छुच्दौऽत्र जह्मवाचको प्रसिद्धः सोहं हंसः इत्यत्र च । ततान यच्छ्दौपादानं नापेक्षते मक्रातप्रसिद्धानुभूतार्थविषयःनच्व्दो यच्छव्दोपादानं नापेक्षते ति का्यप्रकाशोक्तेः। यथा कुमारसंभवे व्क च सा कोतिमति कलावतः" इत्यत्रति गृरहरेदस्विटम्रभावा धामानि, इत्यमरः । किंभूतं श्रीयते सेग्यते ब्रह्मादिभिः श्रीकरप्णेन वेति श्रीराधा । “सर्वरपृञ्यते दबी राधा वराबने यने" उति ब्रह्माण्डे ब्रह्मोकतेः, “यरिन्त्यमचिलेनश्वरेःः इति तत्रैव नारदोक्त श्च, "राघैवाराध्यतेः इति श्रीकृष्णोक्ते “राध्यते सा भगवता राधा इत्यभिधा स्फुटम्‌"! इत्यादिपुराणोक्ते श्च श्रीशव्दौ राधार्थकः । यद्रा-- अयति राध्नोति सवदा वृदाबननिक्ुजगं श्रीनंदनदनभिति श्रीराधा । “वृदाबने निष्ुजस्थो राध्यते सवदा यया । नंदसूनुरतो राधा सोच्यते स॒निसन्तम ।।'› इति पुरणांतयात्‌ । कृषति निजसमीपमाकर्पतिं बेपरवेण बह्ठवीगणमभिति कृष्णौ यशोदानन्दनः । ननु मधघुरणीतादिना तन्येऽपि भरमदागणमाकरषन्ति तच को विशेष इत्यरुच्याह्‌-कृपति वििखति निजानां संसारमिति कृष्णः । सदानंदस्वरूपो भक्त जनपापोदनाशकश्च । “किभूवाचकः शब्दोऽणश्च नि्बरतिवाचकः । तरेमं परं ब्रह्म कृष्ण इत्यभिधीयते" । इति धरतेः सदानद्‌- रूपः। कोटिजन्मक्रुतं पापं कृषिरित्युच्यते बुधैः । तन्नाशनकरौ देवः कृष्ण इत्यसिधीयते इति तरहमवेव्तीसापनाशकर्ूपश्च छरष्ण. पदाथः । त्रिया सहितः कृष्णः शर्ष्णः यद्रा श्रीश्चते लक्ष्मीश्च ते पल्यो" हति श्रत श्रीशाब्देन साधा छक्षमीशब्देन रमा चस्सरस्वती ग्राह्या, करशयस्य त्रियं देवीम्‌ इति बृहस्पत्युक्त; । तथा च श्रीश्च श्री श्रीश्चेत्येकगोषसमासंन श्रियं इति स्यात्‌, ततः श्रौनिः राधारमागीभिः सहितं कृप्ण श्रीकृष्णः । सर आख्याऽभिधा यस्य तच्छीकरप्णाख्यम्‌ । पुनः विच्वस्भृविसर्गीदिनवल्षुण- खश्चितम्‌ । सर्गश्च विसर्ग सर्गनिस्ौ विश्वस्य सर्गविसरगो धिश्वसर्गविसर्भौ । तौ आदी एषां स्यानादीन तानि विश्वसर्मीगिसगदीनि तानि च नव लक्षणानि विच्वसगंविसर्गादिनवलक्षुणानि तेनवभिरंक्षितं छक्ष्यत्वेन क्ापितिम्‌ । यद्यदि “अत्र सर्गो विसर्ग स्थानं पोषणमूतयः । मन्वन्तरेशानुकथा निसेधो मुक्तिराश्रयः" 1 इति लक्षणानि दशोक्तानि, तथापीदाश्रयरूपस्य दशमस्य श््याभिप्रायेण नवेच्युक्तर्वोध्या । तामरूपतवेऽपि माया तत्कागाभ्षटत्वमाह- परमिति \ प्ररं सर्वस्मान्‌ परतमं “इन्द्रियेभ्यः परा श्च्था अर्थभ्यश् पर्‌ मनः । मनसस्तु षरा बद्धिलदध रत्मा महान्परः; मतः परमन्यक्तमन्यक्तात्पुरुषः परः । पुरुषान्न परं किश्चित्ा का सा परा गतिः” । इति श्रतेः । यद्रा -यरं निमयम्‌ अन्येषां देवानां गृरहीतशसखत्रेन सभयलम्रतोतः ्रीङृपत्य बंशीविभूपिनकर- त्वान्निभंयत्वं स्फुट मिपि । पुनः जगतो धारेति सठपुरुपस्तु जगदधिष्ठानसेन लष््यरपतामाह-- जगन्ति स्थावर जगमत्मक्छानि सवीणि धामानि प्रस्येनि तत्तथेति समास्तु सरव्रतरौभितामाह्‌ । अत एव वक्ष्यति “्रष्णमेनमवेहि त्वमात्मानमखिलास्मनाम्‌' इतिं । यद्वा परं धामेति सुक्तप्राप्यत्वसाहः ५यट्स्वा न निवर्तन्ते तद्धाम प्रमे मम उति श्रोमुखोक्तेः ¦ यपि "तस्मा दृद भागवतं पुराणं दरणम्‌" इच्युक्तेः सगोदीनि दशमहापुणलक्षणानि श्रीमद्धागवतध्यैव सन्ति कथं तानि श्रीकृष्णस्य संजाचटति, तथापि “दं भागवत नाम पुराणं ब्रह्मसंमितम्‌" इत्युक्तेः “तेनेयं वाङ्मयी मूत्त श्रीकृष्णस्य न॒ संशयः, इति पाद्रोकतेश्च श्रोकष्णश्रीभागवतये- भदामाविनेकरूपल्यात्तत्रापि नानि न विरुद्धानीति । क्िच्ेतानि च सगीढीनि सर्वमहापुराणसाघारणलक्षणानि श्रीभागवतस्य संति यतस्ान्‌ारप्लश्षुण तत्त ग्रयमस्कथे -श्रन्योऽादशसादस्लौ द्वाद्तस्कधसंमितः'' इत्यनेन स्वामिचरणैः प्रथमस्कंे ग्रथमश्छोक- "व्याख्याने प्पञ्चितमेव । टश्चणलत्ं च लक्ष्यतावच्छेदकसमनियनसं खश्त्यं च यदुदिश्य छक्षुणं प्रवत्तं इति । इट च महापूराणं छ्य तज ठक्ष्यतावच्छेदकं मह पुरागल्वं नत्समनियतततं सगौदिदेशकस्येति समन्वयः । शरीमागवतश्य महापुराणत्वं तु द्वादशं वक्ष्यति -

“्रोमद्धागवतं नाम सगोदिदशल्क्षणम्‌ । महापुराणमल्पच्च पञ्चलक्चणमिप्यतेः इति यत्तवमरसिदेन राणं पंचलक्षुणमः इत्युक्त्वा

पद्खधवणस्यंव पुराणस्य म्रमिपादधितं नेदल्पपुरणतिपयमेवान्यथा “द शलश्षणसंयुच्तं पुराणं कवयो विदुः । केचित्पचविधं ब्रह्न्मद्‌-

रल्पन्यवस्ययाः' । इति व्यासोक्तिव्यीवुष्यतेति ॥ १॥

स्कं {८१्‌.अ. ९य्चये. ६६ | अनेकर्याख्यासमख्ड-क्सम्‌ ३

अथ दृशमस्कन्धवणेतोयमराद दशम इति } दशमे द शमस्कंरे । दशमं खश््यमुदीयंते . किंभूतम्‌ आश्रितानां जगतामाश्रयः आयासन्च निसो यतन्छाध्यवमीयते । स आशयः परं व्रह्म" इत्युक््लक्षणो विग्रहः स्वरूपं चस्य तत्ता । एतादरम्‌ खयं श्रीचरष्शं ष्व दत्येनदप्यने खन्यते । तथाहि- भं वासुदेवमाश्चिताऽऽश्रिता रमा सधा गीवां तस्या आश्वयो विग्रहो देहो यस्य खष्ष्यस्य तत्ता । यद्भा-पीनां पश्चिणामाश्रय आश्रयविर्भरुहः । राजदवादिवतसमासः | आश्रित आश्रयविर्येन स आश्रिताश्र्खव्वकुण्टनायच्छ विष्टुरूपटक्चषणमेतन्नसिहयन्चनर नारायण्ष्यमन्चन्द्रणाप्‌ । न गृह्यान स्वस्मिन्प्रविद्छपयतीत्याश्चितश्रययिषहम्‌ ¡ प्रशितमेतद्‌न्रतं ग्मसंहितागोलकखेरे । अनेन चंदनदनध्येव छक्ष्यत्वमायनप्‌ । अत एव पथन्तरह्मसद्रादीनार्नदयति निजल्या तष्धिषदाह्‌र शेन वेनि पसातदपर । सृष्याद्ास्यातघ्रकासुराद्याख्यानेरतत सिद्धमक्रन्यत्र वति} यद्रा-५्को द्यं वान्यात्कः पराण्याद्यद्येय हन्छनन्दौी न पयन्‌" इत्यादिश्रतेः पस्नदस्वरूपम्‌ यद्रा-पिपर्वि पालयति परः पिला स चात्र नदृरजस्तमानंदयति निजदीखयेति पएयानदम्‌ धनदः प्रसुदितो मेने आत्मां प्रणमाशिषामः' इत्यादि बहुशो वश्ष्यमाणल्वान्‌ ! पुनः यदुद्कुटमेयामो्रिरिवेद्युपमासोन्तरपदसमासतत्र क्रीडतीनि क्रीडन्‌ करोड-विहारे' शढ्घत्यय्रः। प्रसिद्धामोधौ शशिवदिति व्यव्यते ¦ मंदमोधक्रुखमपि यदकुखमेव ¦ दथाहि-अथ सवश्रतिपुरणादिक्प्ररंसम्य यदुकुटस्याचतंसः श्रीदेवर्मीदडनामा पस्मसुणधामा । मघुसमध्यासमास तस्थ मायोयमासत्‌ प्रथसा द्वितीयवणौ हिलीया ठृलीयवर्भेति । तरयो पूुत्रदरय प्रथमं बभूव्र शूरः पजन्य दति च सत्र शूरत्य श्रीचसुदे गादयः । अत एषाक्तं शरीयुनिना "वासुदेव उवश्रस्य श्तं नंदमागलपम्‌'' उति श्रीपञ्जेन्यस्तु 'मादृचदणंसंकरः' उनि न्यायन “प्रायण हि जनाः सर्वं खाति मानामदीं ननू" उति न्यायन च वैश्यतसेवाविश्य भोव्रत्तिषृद्क बृहदनं एवाक्षचकार । सं च बाल्यादेव नाह्यणलर पूजयति ¦ नोर्थपूरौ देखा वपति । वैध्णचवेदं स्निह्यति । यावज्जीयं हरिसन्च॑रयाति स । त्स्य मातुर श्षट्व च्या्तसचदिशां 1वश्शासव्स्षतया परप सदीय प्रवसेच च गोपवंशोऽपीति पद्मे सृष्टिखडे सप्टीश्चतः । स च श्रीमान्पव्जैन्यो वेरयांतर साधारण्यं निजैर्वर्यणातीयाय । ग्रस्यं मायी नाम्ना वरीयसीत्यासीत्‌ यत्य च श्रीमहुरनदादयः पच्वात्मजा जगदेवानंदयामासुः । तथा च वंदिन उपसांति स्य “वपनदादयश्येते प्तः पनयेव मृत्तंयः । यथानेदमयस्यासु वेद॑तिषुं प्रियादयःःः इति । तस्य पुत्रसंपनिस्तु परमस्मणीयतामवाप सथ्यमच्ुनसपत्तिस्तु सुकराम्‌ । तदेवं सुमुखनाम्ना छनचिद्रोपसुख्यन श्रीपजंन्यमध्यमसुताय श्रीनंदाय परमधन्या कन्या दत्ता । या खु प्वगुणवसीह्तस्वजना चलसि देद्रानि ष्व्‌ भ्यः पस्वदूभ्यः किमुततरां भक्तिमदूभ्यः ) ततन तयोर्दापत्येन सर्वेषामपि सुखसपत्त- पायल किमत पित्रादीनाम्‌ । कदवमानदितसचंजनः पजन्य स्वयमपि सुखमनुभूय श्रीगोविदपदारविन्दमजनसावरान्वितां देदया्रामभीषटं

मन्यमानः सञ्यायसे सुताय स्व्ु्टतिखकवां दातु श्रीवसुदेवादिनरदेवगगीदिभूदेवद्वग्रभायां सभायां स्वजनानाहूतवाम्‌ । स च ज्यायास्तत्र सदसि मध्यसं निजानुजं नद नामानं पितुराज्ञया कतक्रत्यः सन्‌ गोक्कुखराजत्तया समाजयामास । अथ कुचित त्त्रानुजे सचिस्मये सवेजने पिरवर सोन्वसानसखेचन च सं प्रोवाच मयेदं स्नेहसदूगुणपसाधीनन्वरितमिति राजाऽयमस्माकम्‌ । दतो देवेस्तदुपरि पुष्मवृष्रकारि सदस्यैश्च । ततोऽसा पजन्यः श्रीगोविदनाराधयितु सम्यो व्रस्दायनं प्रविवेश सत्क शा्सारं एच्छतः पुत्रानुपदिदेश । तथाहि -कि मयमूटमदृ्ठं किं शरणं श्रीदरेभच्छः । कि प्राय तद्‌ मक्त किं सख्यं तसरमेमः" ॥ उति । श्रीभासुपसंदः श्रीनदत्रजमदेद्रसदसि संचिकया तस्थिवान्‌ कस्य च श्रीर्नदयजाय श्रीगोाकशणश्रीरध्मो दाद शीन्रत्चयौतुष्टः पुत्रताभयपंति । इत्थं नदमपछुखं अदुक्ुटमिति । अथ प्रक्रतमतुसरामः-एतद्टिशोपणसायक्यायाशरितेस्पदिरथीन्तरमाद--आश्ितभष्षयत्वन आश्रयो येन स अधिताशयाऽग्निः आश्रप्रशो व्रृहद्‌भाजुःः इति क्रोपादम्नेयाश्रयाराल््रातदुतरः। यद्ा--आध्रितः आश्रयो चेन नरधिष्ठानाम्नेर- टष्स्वान्‌ । आशितश्रयोऽशने यस्य आश्ितध्रयाशनः । स चास विः अआशिताश्र्यविश्धक्रः मध्यमपदरन्मैपी समासः । दन्‌ गृहते प्रिधस्वन सेव्यत इत्याश्रिताश्रयविप्रहं चनद्ररूधसित्यथैः । 'आध्िताश्रयलक्षणन्‌' उति पाटस्तूत्ताना्थैः । किल्वाश्रयस्य दशमस्य रक्षया सू्ूव्वेऽष पुनखदय्यऽपि कथनं चु कवचिष्टक्ष्यखक्षणयोस्मदेऽयि शद्ेमन्धेपु ब्चस्त्माकयादिष "सा नारी से शङ्खः शव्या्दा्टस्य छ्यसक्षणमदेव्यवहारवदकोध्यप्‌ | किञ्च --अवसरपमतिम्राप्रमष्टमं निरेधस्यरघ्चणवणेनं विद्ायेद्यरूपष्य दशस्य वणेन तु वदुवततव्रणनव्रसमसमत्या कर्तासि वोध्यम्‌ । सगत अनतदामवानपरयोलकलिक्धासाजनकन्ध्न वयसो द्यश्च संगर्तिरिस्युक्ते- खश्चुणा } सा च “प्रसेन उवाद्धता इतुतावरसरस्तथा । {नवाहकेककायत्वे पाटा सग्निरष्यते । इद्युदयनोक्तेः पीटा । स्मृतस्यी- पेक्षानहत्व प्रसत्वम्‌ ।॥ ५ ॥ वणनोयमथः सर्वस निधाय तदथमधीतरकल्वनसुषोद्‌ घातत्वम्‌ ॥ २॥) विदाथ कारण्जिन्ञासोत्पाद- करस्य दुतुत्वम्‌ ॥ २ ॥ शुश्रपतररादिद्यपूवकग्रङ्तमंथे शुश्रपोत्पादकल्यसवसस्त्यम्‌ ।॥ £ ॥ उकच्छाथेसाधेकत्यं लिचोहकल्यम्‌ ॥ ५ ॥ हयो रकछकायक्स्त्वेनेकेचे वणनमेककायंत्वम्‌ ॥ ६ ॥ पषामुदाहस्मानि भ॑रे यथाययमवधरेयानि { ~ }। अथ छष््यवणनाकातगतं संगोदिवणंनावसरपरा्त माक्तमवां्िरमदशनसाम्यादूद्टसंदाररूपनिरोधमाद--दशम इति । दुष्टमूद्धजा कसादीनाम्‌। चिसेधः खंहरूपोऽनुबण्येते “निरोधो नाशसोधयोःः इति मेदिनी । किंभूतः घमं॑स्य ऋयीविषितस्य ग्टानिः क्षेयो नमन्तं यस्य कष तया तेषां धमनाशक्लवन श्रीकृष्णेन ते हक इति वासयंम्‌ । कृष्णस्य रागियुक्तमूमुक्त्वदसक्लखानंदकरी सतती ऋ कोन्तिस्तष्या विकासं

4 रूपं चनुचघासराववलक्षुष्यरू्पवेति ( ३ ) । मसु मुख्यं निरोध विहाय माक्तादरौः कथयन वपिस्ततत्ा--श्धष्कःदविह्ि । आदृ 1 नरन ल्तछ्स्श्नक्छसा पहः 1 प्रहता तेल्ायच्दयाण्ड्स्य दयः आन्तः । अद्या 1 नदरा 1 नास्ान्लय्‌ सामान दकः

विस्ताराय । दुष्टमागोन्‌ सवधमप्रवृत्तः सत्छतर्विस्तारः स्फुट एव । पुरनर्थान्दर । क्व छद्ल्म्य चलते ग्रद्द्ाच पुनहद्ुवष्दप्न-

भ श्रीम-ट(गायतमं | स्फ. ४८१. अ. ५ छो. १५

ष

यप्रटयो नैमित्तिकः । देदस्य प्रतिक्चुणमवस्थामदेन सन्तसानो यः स॑ ईनत्यः क्ानेनचियां सकर दिवो स्वरूपेणावप्थरानमात्यंनिक इति पिवेकः । स च स॒ चानयोः समाष्टारस्तत्तत । तताम प्रसगलयेति नंत्तस्य्रदरल्वतयिरनया । स्तस्य सखिः । तर्मित्तस्मिन प्रसङ्ग सृष्टिसंहारवादी यपां युद्धविचाशद्रीनं तेषां निरूयणेः । वणिः वव्म--चषने' अतौ मचप्यत्यरि क्त प्रत्ययो वोध्यः “उपायो बहम इति वादख्कात्‌। तथा चेदम हादमे चव वणित चर्णयष्यते टव्यर्थः। सृष्िस्ारश्रसंगे “सहस्र युगपर्यन्तम्‌ः इत्याटिना नैमित्तिकः प्रथमे सुवितः । आ्योचकोऽपि प्राकृलमिश्रा युधिष्ठिमहायेममने तयोक्तः । तृतीयेऽ काद्गोऽध्रमे चाध्याये नैित्तिक एकतः । चचतुयुभासं च सहस्रसष्युः इत्यादिना, तमेवान्वपि पीयेत स्रा इत्यादिना च सप्तमेऽप्यवधूतयस्याने आध्यतिकः णवोक्तसतत्रैवानाद्त्तप्रकाराङ । सं पव चतुय प्रथूपार्यनि पथस प्रारतमिश्च आ्येतिक एव । अष्टमे सत्स्याघतरप्रसंमे वयावदूलाद्यी सिला, इत्यादयुक्त चमिचिच्छ य| पतरं नवमे समश्रुपास्यान दरर्चन्द्रोपाख्याने चात्यन्तिक एव प्रतोयते । एवमन्यत्र क्तेयपु { ४ ) ननु कियदध्यायो दृ लतमस्कघस्तवराट--करता उति साद्धस । नवानां दशकं नवर्विसिति “वंक्ि्चिंशतिं इत्याटिना साधुः" । 'विंशल्याद्ाः सदेकतवे सवा सख्येयसंख्ययोः" दट्यमरः, न्स च नयतेः स्ियः' इति च । विशत्याद्रीनां नवतिपयन्सनां नित्य घ्ीतम्‌ शुखं पुंसः परस्य य ' इतिवत्‌ । यद्रा--ेद्ः प्रसा्मनवनर्वानरध्या इति सम्बन्धः । (समानलि्ा्िसक्तिसस्याकाना- मेवान्वयः' उति शिष््तिस्तूदरेधयववेसमा्यं विनवे वस्यो अर्वति । यत्रोदूदेप्यतरेयस्वं तत्रायं नयमो नह्‌ । रामदास सीतेय करणाभाजनं दसि 1" उत्याद्युदाहतेः चतुभिरायः मध्यच््विनुधपतरतः 1 सप्रस्म प्रसमं सश्रुरावणनपुरस्सरद्चक्यु द्ाह्दिरूपः अवनेभूमेः 'धनवनिर्ज दिनी मही ' उत्यमरः । दलुमवाकतम्‌ । ऋते चण्यतं दयरासाद्यितं कौन्तिरील शरप्णस्य कीर्तिः कुष्णकीत्तिः । रस्ये कृष्णलीदाये । “क्रियार्थोपपदस्य द कमम स्थानिनः? दति चतुर्धा । करष्णकौति वणीयरतुमत्यथः । (५) साच तरिवेत्याह--गोक्रुल इति-गेकुटटीसमथुरालीलष्ारकाटीलमदाचे तिधा त्रिप्रकारा । ततो दस्जिन्मानेतरम्‌ । क्रमा्ौढुरृलीव्य- क्रमात्‌ । सोदुख्टीस च जन्मौत्सवूतनानयशकटपाचना विभेदं रतकथा । मधुराया धनुस॑ममद्वधक्वटयापीडकंसवधपित्रादि- मोचनापिमिरीरनेकधा ! एवं द्वारच्धाटीलपि पार क्ानिमाजिकखयवनाद्िविवस्तकमणीहरणस्यमलकोकदानादिसंदैरतेकषेव ( ६ )। अथ पुनरध्यायसंख्यया लीखपाधन्यमाह--सपचेति लिगि: । प्वाभः सरिता च्रिरात्तपचत्रिरत्तया । वरह वरदा च करहदुृन्द्‌ तेचतेवनेवरहदुब्रन्दावनेते आदिनी तरेयं मधुत्तालादीनां तनि च्रद्‌व्रन्दाचनादीनि तंपु । उ ब्न्दाशच्छो वृ दाख्यदेव्यधिष्ठिति वनपसे रक्षुणमरा बोध्यः । वनानि च मधुतारष्कसुदवहुतयवाम्यसयदिरक्दामद्रमांडीरसवन्वदादमहावन्दाद्‌ दश संति व्रजमंडले । उपवनसटिततनि चतुर्विशत्ध्यि तन निघुक्स्कोच्यादौनि चैन । स पद्र्िशततध्यायंः पद्वेमत ककरानचतसवाररिशदन्तः संचंधस्तु पूर्ववन्‌ । गवा कुन सधान यत्र य्रोकुं मेसं वाय सव व्रजेदटं तन नदग्रामव्रहत्तायुपुरपरतीनामखद्याना ग्रहः । ततर वसतः कृतनिवासस्य श्रीकरषणस्मेत्यथः । सुरटुप्क्स दषे कलुमशक्या गोवद्ध नोद्धारणाल्यप्दैश्गोगोपीयूधविवेशनादिरूपा ( ७ ) पुनरेकेन चसारिपिदास्यैन एकादरत्भरकयत्यारिमातत प्कपन्चारषन्तः मधृषुर्‌ मथुरायाम्‌ । वने स्थापि चसस्थापितम्‌ । धोदत्यस्य कवणितरयनं स्थातं मधुतनस्यायिनं तवं तत्पुर सथुभुरम्‌ | सध्यसपदसयेयी समासः । वनस्थापितपदस्य समास- तरतेकपदस्यात्तत्र पश्ृ्टयत्वं माऽऽशकयं संस्मरतः त्र ध्मश्च याः पुत्रं छवमं नास राक्सस । हत्वा सधुने चक्र म्रुसं नाम र पुरीम्‌ \ इति नचमाक्वः मधून यदना चुर सुपु मत क ` सज्सा चतः सानूल्लवर्यदिन भूभुजाम्‌ इलि चक््यसणसात्‌ । गरदा ववीरहा माधवो मधुः" इमि बारलोव्ते्मनोविष््ः पुर्‌ मधुषु भशखा मगवन्यत्र नित्य स्ते हरिः" इति वक्ष्यमाणः त्वान्‌ ( ८ ) गेषैरेकोनचत्वारिदष्या्यष्रपचारात्तौ स्वतययन्वरलयथः 1 उरवनद्नाह-- तत्या छस्व नमोणं रन्वना द्धि यस्य समिणीदरणादिरूयव्मेदाव्रन्दस्यं नक्तद्नमोण (समाणिं स्वनयो च प्रमाणरहिते सधा इति धरणिदेवः । चिश- दधा स्फटा । (५ त्र तशु तपु अ प्रषु संध्य) रननलश्रु । जलप्‌ } तस्ये; दुखक्याः | फट्‌ चस गभा असक पृडगभौसतान ध्पार्भो चर सोऽमरै चक्ष सथा पचस शचः ई सेदिव | अवोन अर्हिखौव्‌ {१५} । दप्मचनारः कृष्णा वमाः “अवतारोऽवतरणे पुप्करिण्यादितीर्थयोः । आविमावे तरण्या खो कत कीनि प्ठयेऽधवानिःः" इदि धर्सणरू्ः । तस्य चरितं बालरूपं तदेव वणयोः कृर्णयोरनदज नकरत्याद खत महरस्व्ाद्ु चन रच्छत्रा जाततिन््दरः | सजि परीवत । सत्तेपेण कथितस्य व्यासम्‌ कथम्‌ मनुवादः । उ्स्य जातो रातः पिकरहषदु्रजम्‌' उच्यता नवमस्कधन्ते सहपणराक्तस्य करृष्णचरितस्यानुचादेन दैतुना । देती ठदीया । ओत्क्यात्‌ त्पसयणत्वान्‌ द्र्योद्यतं उत्सुकः" इत्यमरः { अधिकराभिदपत इति याचत ( ११) ततकरप्णयरितं पुनष्ितीयतार प्रच्छःनि-कथित इत्यादिना । वंशविस्तारो वंशब्यासः विस्तीसे विग्रहो ध्यासः स च शब्दस्य विस्तरः" इच्यरपरः । द्यप “एकत्य च प्रयती मवास्मान ऋरष्विनः ति स्मृतंः पुराणोपदेष्ठरि सवेगुरुमुख्ये श्रीशुकदेवे भवव्येक- वचनपयोमोऽनचितःतयापि तप्याध्यानन्दचन्दश्रीकस्णचवरितश्वणव्यभल्वेन तदितराननुसंघानवशान्न दोषः सोम॑सु्ंथोरिति \ ननु “सूर्याचन्द्रमसौ धातय उनि श्रुते॥, “तस्कर रतम गिः सयचन्द्रभसौ विनत एति श्रत च, श्लूयोचन्द्रमसोर्योगेः इति गर्मस्मनो च मृयशन्द्य पृचलपातः श्लोतान्‌ , "सवो तस्यव ध्वन्या सवर्त" इस्त श्रुततः सखन सते धर्ममूख्रयीरूपत्याच्‌ सय अत्मा जगताततशुपश्च इति श्रतेः सयोरमकः्वेत २ न र्प्रयनकत्वाच, नयस्योदयेनेह जगत्परुदुध्यते प्रचतेते चाखिलकर्मसिद्धये"

प

स्क. 2८. ५. ^ छो. १६ | असेन्धयस्याससद्छककृतम्‌ 4

डल्यादिस्मतेश्च अभ्यर्हितत्वात्‌, वंशनिरूयमावसरे ऽधि प्रथमं सूरयवंशप्यैव सिरूपितत्वाच सूचशब्दस्य पूनिपात उचितस्तंथापि

"धुप पमि स्दोपधीः सदाः सोमा मूल्या रसत्व, त रपय ध कन्वारसमिःय रसशोपक्रयः प्रपरानत्यान्‌ | त्र पे मरीचिः सनः काट्यवस्तता रविर्धिनि त्रहमप्रमोत्राद्रवत्रद्मपोऽत्रिक्तश्चन्द्र इतिं बह्मपीचतेन 'सोमोऽमूदूनह्मणगोन इत्युक्तः सवं खषटरत्रह्यांशस्वेन सूर्यवंश्या श्रीभगवद्रामेण स्वीक्रततवैऽपि “कृष्यासतु ममवान्‌ स्वयम्‌ , स्वयं त्वसनाम्यातिशयःच्यधीश'' उति “अष्टमस्तु तयोर- सीरप्वयमेव हरिः चिर" इति च “अजने तु नरवशः कृष्णो नारायणः स्वयम" इत्यादि बहुश रक्तत्वात्स्वय भगवतो श्रीकृष्णेन परीदनतप्यनाकल्यन “सोमोऽप्माकं ब्राह्मणानां साजा इति श्रतेः, सववेदधिकरणाविप्रकटराजत्वन सवर्दवगुरणा श्रोधशवन उमया मह यत इनि सोमः शिवः । सोऽष्स्याध्रःरत्तरन यत्य स सरमः । तत्य स्वमूदि प्र धूता सोमस्यवाभर्रहिल््वासपूवनपातः आत्मानं ग्टाचते सर्वः" इति न्यायन ^सर्ृषामेव लेकेषु स्वेष्ठदेवः धरो सत्तः" इति न्यायेन च राज्ञःतदटदेवस्य श्रीकृष्णस्य च सौमवश्यत्वाह्म पू्निपरातः । ( उभयोः समस यंयोवश उभयश तत्र भवाः, उभशब्दस्य वचनपरत्वरामावे ब्र त्तचिपरये स्वार्थं धनत्यमयच्‌ -जममोऽन्यच' इत्युवतेः ) यष्र-उभाववयवं। यस्य स उभयः, स चासौ वंशाश्च जातिलादेकत्वम्‌ उमयवंशः तंत्र मवाः उभयतवंध्याः । तेषाम ) परमदूभुतं श्रोचणां सुदयम्नंदिचरिताकणनसात्यान्रयकरम्‌ ॥ ५॥ च पुन्दोश्चसितं कथितमिति छिगय्यत्यासेनान्ययः अपि “उन्तसभ्ितितं कुयीत्प्रोक्तकोरी च मध्यमः घरमोऽश्रद्धया क्रुयादकर्तेिरतं पितुः ॥"" इत्युक्तेः पित्राज्ञोल्टधिनो यलोश्मशीख्यं न प्रतोयते, तथापि "स्नातं वेन समःननीथसदिले दत्ता च सवीर्वानयज्ञानां च करलं सह स्रमज्िव्यादेवाश्च संपूजिता संसारा समदुधृताः स्वापितरस्येोक्यपूथ्योऽप्यसो य्य व्रह्मविच्ारणे क्षणमपि स्थेय मनः प्राप्नुयान्‌" इत्युक्तस्लप्य श्रीदत्ता- तरयादाप्रात्मतस्वत्वाद्र्मशीटत्मेच । किक्छ-अन्यथाकारयिितराज्नोद धनस्य दौषत्ये प्रदखदेस्याप्ययर्मि्तपत्तः। यद्रा--मद्यसा मन्मातरं भोश्नयतीत्यते मम मावृगासिततपत्तिमेचिप्यत्यत्ते न द्रास्यामि वयस्तेन घमशीख्त्यमेव । यद्रा-'धर्म धर्मविदुत्तमः" इत्युक्तेधरभो विष्ुरतत्र शीलं समाधिखप्य स तथा तस्य । 'शील--समाधा' पत्वाद्यच्‌ । हरिभक्तस्यत्यथेः । नित्तरामतिशयेन धर्म॑ शगिटस्मेति सधन्धः । मन्तारो बेदाश्रीवगंनारो मुनयो भरृग्बादयस्तेषु संतः श्रघ्रा वेदोक्तकारिणः कदमादयो सुनसन्तस्तत्रापि तदुपदेष्टारः पराशराय मुनिसत्तेय तत्र राप भवश्च मच्दादेयी मुनिसत्तमाः सत वचैयासकस्व मगविीय्वादस्व्‌ चपर प्यणःः इत्यरक्तभवा- मपुनिसत्तमो ऽस्तीति याज्चः संयुद्धयभिप्राय उति 1 ५९ ।

धरीमद्वोरराघवाचार्यंकता भागवतयन्दरिका ्रीस्विमणीसत्यथामासमेतश्रीक्रप्णपरन्रद्मणे नमः श्रीमते रामानुजाव नमः ॥ अतिक्राम्तस्कधान्ते--जानौ गतः विन्रगृाद्‌ ब्रजमेवितार्था दत्वा रिपून सुत्चतानि कूलौरुदार्‌ः । उत्पाद्य तेष वृर्पः छतुमित्समीज आत्मानमात्मनिगमं प्रधर्मं ज्नैप्‌ ।; ग्रादिर्छोकद्रयेन संग्रद्य प्रदशिनं श्रीद्ष्णावनास्चेरित्ं विस्तरेण दुश्रपुः अव्क्रान्तस्कन्धराथानुकादपतकं प्रच्छति राजा-

कथित दरत्मादिना शटोकदशकेन । ततर परच॑स्कन्धा्थंमनुचदनि--रुथित इति परान । सौमसूययोस्तटमयवंशजातानाच्छ राक्षा वंश- चेस्तार स्तेषां प्रमाद भुतं चरिचञ् करथितेम्‌ 14) दे मुनिसत्तम । नितरां थमं एव शी वरं यस्य तस्य यदौवंशविस्तारः कथितः ॥ ५१॥

श्रीविजयध्वजतोथंद्रता पदरत्वायली

श्रीमदानन्दतीधेषादेम्यो नमः ॥ नव्मस्कनधान्ते सक्ष श्रीविप्णुचरितं विस्तरतः श्रोतु राजा वृत्तमनृद्य वक्तु प्राथैयते - कथितो बंणविस्तार दत्थादिना । चिद्या जन्मना चेकलक्षणः सन्तानो वंशस्तत्र भवो च्यः, श्यासः प्रप्चो विस्तारः इत्यभि- शरानम्‌ । यल्लां चस्ितिच्व कथितम्‌! कथने निमित्तमाह परमेति ॥ १॥ अच्र विशेपमष्ट-यदोरिति } यदोयंयातिंपुत्रस्य वंशो निवस कथितः । धमों मगवांस्तत्ससाधियुक्तस्य “शीट समाधौ उति धातुः, अस्तु नाम ततः किमपेश्षितमिनि ।। ६१ ॥

श्रीभज्जोवगोरवामिकृत। वंष्णवतोषणो ॐ नमः श्रीकृष्णाय श्रीमन्मदनमोपालं ैन्दारभ्यपुरन्दरम्‌ } श्रीगौविन्दं प्रपद्येऽहं दीनाञ्नुग्रहकातरम्‌ ॥ १॥ वन्द श्रीकृष्णचैतन्य भगवन्तं कुःपाऽ॑वम्‌ ३ प्रेमभक्तिवितानार्थं गौडेष्वव्त्तार मः २॥ शरी माश्घगुधीं वस्दे ययीच्ध लिष्यसंयूनम्‌ 1 लोकेष्वल्कुरितो येन कष्ममक्तिसूुरादुश्िपः १ ३॥ श्रीभागवनमिद्धयथ सका दृषिरन्ययि स: । श्रोधरस्यापमिपादस्तिचू दन्द मक्त्येकरक्षकान्‌ ॥ ४1 सटराचायि सातवमोमं ति्याकाचस्पतीन्‌ गुरून्‌ । वन्दे व्िद्याश्रुषणश्च मौडदेलव्रिभूषणम्‌ ॥ ५॥

# श्मद्धागसतप्‌ | स्क. ८ पू. अ. {ण्टो. ११

वन्दे श्रीधर मनिन्द महुचर्यं रसालवमू । रोममद्वः संशा कपीविना मवदम्‌ ५ ६) नमामि श्रीमद ताचध्यं श्रीवाव्रपण्डिनिस्‌ । निस्यानच्तदवृततच्छ श पद्र्वन्दिकम्‌ ४७ दमादरस्वरूपाद्यीन्‌ वन्दे ैतन्यवद्ात्‌ । चैषो प्रादग्जः ¢;

शौन सुरेवदत्तश्च श्ीगोविन्दं मुकरन्दकम्‌ | मुरारिगुततमन्छय

चुन्दातनाव्रधाच यन्द श्रीमों ्रिन्दपदरशितराच्‌ 1 श्रौमल्नसीश्र्‌ २

स्ामिषादेनं यष्ठचक्तं वद्रयक्तन्वाऽस्पुटं कचित्‌ ¦ दिप्णणी वैष्यत्रा्परितोषः स्याद चत्र यत्र तनस्यनः । नैल्यं वैष्र श्रीसन्धामवतव्यक्तेमक्स्येकषररुपरश्रिनास्‌ु 4 नाभिष्वादि दत्य

पूवेपुवत्र च व्यास्या पूवंक्षतवा मक्ता । सर्वस्तिसा तु

गेषं प्रोत्पाहननाऽभ्मि प्रव्तोऽत्यन्तमाटेसे । ते दीनाुग्रहुष्यग्राः संस अष्णक्ाः ६ {५॥। साघाभ्रियप्रेमविणेषपृष्टौ सौणासरमदरो रथुनायदासः । स्यातामृमौ यत्र मुहुव्यष्न्यै को चम सोऽर्थो न नकत्‌ सुसिद्धः । १६१

शरी मच्चंतेन्यरूपस्य प्रीत्यै गुणवतोऽखिलम्‌ १ भधा दिदं स्वयं वरिनिचितं किचित्‌ किञ्खियोस्यैतेखिनम्‌ 1 छद पदभ्निल तावतेन्यकुपाव्यक्तश्रीकृष्णयेपक्िप्युमिः | सम्प्मूरसन्रिनु यत्या श्रीमद्धामवनं यद्धि स्तरादु स्वादु पदे पदे । तस्य प्रतिवदव्यास् आद्यः पाखभ्वर गौरीठौ द्वितीयोऽनेखि काश्चिकः । नानदेशीधमु पुरा महैयपुराणस्थ द्र प्रोक्तानि चकति हि + वक्षणाम्यश्विने स्कन्धे तानि नत प्रावल्यतः स्कन्धे दयमेऽप्र निरूप्यते । जयो यसवाच्‌ क्त्रः सवपूर्भत त्क यद्यमि सयमन्याकारेणाश्वयलक्षणम्‌ । तथापि कृष्म्‌ पद स्य पत्‌ पस्छ पथ्ये ब्रह्मणो दि प्रलिष्टाटमिति तदुगीः सकं वत्ता} वात्ारमाच्च मनय दत्यादिसधिता जसा 1 २५॥ पटिमापाच तत्र स्यादेते चाथेति सुतमौः। वदेतद्धिकतं माति गरह्स्लवमन्‌ स्वयम्‌ | २६॥ अथात्र परिभाषेयं ज्ञातव्या यदयनेकष्यते । मलं सटीकमङ्का्ैः परिद्यं सहानया ॥ २७॥ जदा वान्त एवात ज्ञेयाः पद्यान्ततो नतु । वहुप्रैकवाक्यत्वे गर्माद्धुा विन्दुमस्तकाः ।1 २८ ॥ स्मिन्‌ विये नास्ति टीका तदप्यद्कुन योजयेत्‌ । टीका तदद्कुशून्या वां चद न्तेयुतापि का ॥ २६ ॥ तद्युतत्वन्तु पूर्वाद्खसन्निधौ पृखगाचरेतु । विधिरेवं गौडकाद्योगुज्जेरादयौ धामि \॥ ३० ॥ एकपद्यान्यवाक्वत्वे सद्खयाश्चब्दास्तु कान्तकाः । यया कं बुग्मक धिकयिच्या पदति: # ३१॥ इत्ति ।

श्रीयुक्तो गजा श्रीरजेति श्रीशच्दप्रयोगोऽच श्रीकृष्णङीलारम्मे अव्यत पेम्मः | वराजमासत्कीत्‌ ठजभावः संमासान्त- वि्ेरनित्यत्कातु राजोवायेति प्षटस्तु साधारणः +^! सव्धैकमूटं श्रीक्रप्मर्वार्तं (दस्वरण श्रोतु वक्तुः श्रीवादरयशेः अ्रहर्षमार्थ तटुक्तमसिनन्देति वा कथित इत्ति साधकेन ¦ कथितः प्रायस्वज्जन्मकथाश्रवन्धेवाष्य्छः च ; द्‌ दसासजससेत्ययः । तत्रापि चलानी व्रस्तारः अत्येक पुत्रपँनदिग्रवश्चेः भवतेति परमादरात्‌ सोमस्य पवीनिपातस्तद्रने साश्रलल श्रोमगच धसरस नाऽभ्यर्हिवत्यात्‌ + उ्मयवश्याना , चनदरसू्यवशीद्धवानां ्दरगूवजयादिचवरितश्च कथितम्‌ । वर्खमद्‌मुतं वस्मयावटम्‌, श्रीबुरूरकककुतस्थादीनाम्‌ उव्वंशीपरिष्रहन्द्राऽऽसोहणादिनात्यन्तरकिकत्वात्त्‌ ययि स्वायम्भुवमन्वाहिवंशतद्स््वासतान्यमि वृतीयस्कन्धाप्तै कथितानि सन्ति, तथापि सोमसुच्ययोरिति उभयवंश्यानामिति सव्वौचतारश्र्ठयोः श्रीयदुनाधश्घुनाययोस्तत सथर सम्बन्धात्‌ ॥ १ ॥ यदोश्च वरशाचस्तरस्तद््याना चरिते परमद्भुतं 1नतरां सम्यक्तया कथितम्‌, तवर हेतुः--ध्शोलस्येतति । वम्योऽत्र श्रीमगवद्धक्ति- ठक्षणः, “धर्म्मा सद्रक्िछ्स्रोक्तः° इति श्रीभगावदुक्तेः । श्रीयदो्ौ्तानष्त्यमेकादशस्कन्धप्रवन्धेन वक्ष्यते । अत एवोक्त ्ीकुन्तीदेव्या “यदोः श्रियस्याऽन्ववामे" इति । प्रथक्चेन वस्थोक्तिसवद्से श्रीयदुदेवाधतरणेन सर्वतः श्रैष्ठयात्‌ । कमेणामीषट- मर्नेच्छाकध; मुनिषु सच्‌. उत्तमः श्रीमगवद्धक्तः स्तरः श्रीद्ष्से रतः सत्तसस्तत्यदाव्ययोः अेमविरोषवानिलेवं सम्बोधनेन कृथिते कथ्ये व समथंतोच्छा ।॥। १२ ॥

+.

शरोमन्जीवमोस्वामिक्तः कमसन्दभः

ॐ नमः श्रकृष्णाय ॥ दशमे क्रमसन्द्मे सन्दर्माणां समाहूतिः । कियते यद्िदेशेन स सेऽनन्यगयेगंतिः ॥1 नवमे द्वादशस्कन्धसम्बन्विदशसक्षणानु्ारेण वंशव॑श्यायुचरित्ाय दिदीयस्कन्धसम्बन्धितनुसारेण तततद्रपमन्धन्वर- कथा मेदद्वारा दशमपदाथंमधिरास्य तस्य च तदन्ते निजाऽजीष्टश्रीकष्णरूपत्वपयीखेचनेन सुखविरेषसचुपटम्य तथाऽनुवदस्तहश्- विशिष्टेऽ कथाद्धाय साक्षात्तमेवाधिगन्तुमौत्कये न प्रच्छति - कथित इत्यादिनि: ॥ १२ ॥

अनेकन्याख्यासमलङ्कृतम ७

` श्रीमद्धिश्वनाथचक्र्वतिकृता साराथ॑र्दाशिनी `

न्यचन्द्रोऽ्ध तः पृथ्व्यामेषयत्‌ प्रेमसिन्धुम्‌ । सन्तप्तं वं स्तेम्यश्चेतयन्मां चिन्वन्‌ श्रुपतु स्वै कृपारदिमलेङैः ।। १ 1 धर! नेमी बहर! नमस्ते श्रीरामराय ! नम एव नमः स्वख्प्‌ {| सानुगः ! - नमोऽस्तु नमोऽस्तु तुभ्यं श्रीमत्सनातन ! नमोऽस्तु नेमो नमोस्तु 1\२॥ . यदिव्यदहासस्कन्धाऽमृताम्भोनिधौ खेलन्‌ यः स्वकरोदूधुतै रसकणैरार्द्रस्तटस्थानपि । । महस्वेमीलितमह्‌ः श्रीरूप विख्यापिततेः स्वह श्यत एव नाटकेवरे साश्चयेमेतेयथा । ३ ॥ . । परारमहस्यधद्धतिमिह्‌ व्यक्ति शतानांदह्धि यः सिद्धानां श्रुवने वभ्रुव सनकादीनां तृतीयः पूरा) वि -मक्तिरसं र्स्यमधुना भक्तेषु सच्वारयन्‌ एकः सौऽवततार विश्वगुरवे शुद्धाय तस्म नमः ॥४॥) स्याद्यः वष्णवेतोषणी प्रकटिता वेनैव यस्या रसः प्रापय्याऽतिचमत्छरृतीः सुहुदयानाहृलांदयन्‌ भ्राजते । : तस्मादुद्धिधिकणांस्तदीयभुखतो ये निःसृत्ताः स्वादितस्तानाचित्य ईतार्थेयानि जनुरित्याो वरीवत्तिमे 1) ५॥। गौपालमद्टरथुनायपदान्नरेणून्‌ श्रीलोकनाथचरणानथ जीवपादानू । बन्दे मदीयकरुणासुरदीलिकायां स्नातौ धृताऽधृतति रो हितुमाप्तुमीश्चे ॥ ६ ॥ तमष्छ्तह्यां र्वैनैः कृते मावार्थदीपिका । कृता कृपालवस्तेऽत्र श्रीधरस्वाभिनो मतिः 11 ७ ॥ `` व्याश्या लेख्या तदी या मक्तनित्तप्रमोदनी । काचित्‌ प्रभूणां काचित्तु श्रौमद्गुरकृपोदिता । ८ ॥। : अरणस्य श्रीगु भुधः श्रीकृष्णं करुणार्णेवम्‌ । लोकनाथं जग्षनुः श्रीशुकं तमुपाश्रये।॥ & ॥ : गोपांमाजनप्राणप्रेयसेऽतिप्रभू्णते । तदीयश्रियदास्याय मां मदीयमहं ददे) १० ॥ दङमेष्नक्रमप्राप्तं निरोधे परिहाय यतु! आश्रयं वक्ति मुनिराद्‌ तेनेदं प्रतिपद्यते । ११॥ । प्रथमः पीर्तां स्कन्धदरथं चरणयुग्मताम्‌ । चतुर्थादिकटीनाभिवक्षोदोय्‌सकण्टतामू ॥ १२॥ ` द्वादक्षैकादशं शीषंमालादित्थमगात्‌ क्रमात्‌ । धीमागवतक्रृष्णस्थ ददामो - मज्जुहास्यताम्‌ 1 १३ ॥ व्येयसर्वाङ्गमुख्यं ग्र्ास्यं नान्तेऽस्य संस्थितिः । यथा वथाश्रयः स्कन्धो दान्ते स्थातुमर्हति । १४ ॥ अत्तः श्रीदशमे ब्रह्मपरमात्मादिनाममाद्‌ । आश्रयो. वण्यते कृष्णो नवलक्षणलक्षितः.।। १५ +) ईानुबत्तिनामम्बरीषादीनां मथोदिता । नवमे दक्षमे साक्षादीश्चस्यैव कथौच्यते 1 १६॥। सं चेश्वरो मोप एव कृष्मः पूर्णतमो प्रजे । पुरद्रये पूर्णतरः पूणः क्षत्रिय उच्यते । १७॥ एवं स्थलस्य भैविध्यात्लीलाञ्स्य त्रिविधोदिता । काल्यादितत्तदालम्बिभ॑क्तभेदात्‌ संहस्घा ।। १८ ॥ आशयः पच्छभिरध्या्यर्जन्मप्रासङ्किकी कथा । जन्म चाऽस्य तत्तो बाल्यलीला नेवभिरीरिता 1 १६ ॥ षद्भिः पौगण्डलीलान्तःकंदमोररसचेर्िता । ततः कशोरलीतलोनविशत्याः व्रजमण्डले ।। २०.॥ एकेन स्तुतिरक्र रकृतंकाददाभिस्ततः । लोला स्यान्माथूरी शेषैद्ररकायां निरूपित्ता । २१॥ तदेवं ददामेऽध्यायैनवत्या वणित हरेः । लीला नित्यकिशोरस्य निखिलाकर्षिमी शितौ | २२॥ तश्र तु ` प्रथमे श्रोतुवक्रर्वाग्तिमाधुरी । देवाक्ञाकाश्षवाक्‌ कंसाह्‌ वक्याः षट्‌ सुताऽत्ययः ।। २३ ।

: घाचयितंव्येष्वर्थघु वक्तुरंस्साहं बद्ध यिं दक्तमभिनन्दत्ति; कथित इति । ब्रह्मभपौत्रात्‌ सूयौत्‌.जह्मीत्रत्वेन ब्रह्यांशत्वेन ऽधिष्ठाद्तेन स्वयं भगवदङ्गोकरतचंश्यताकत्वेन च सोमस्याऽभ्यहितत्वात्‌ पूर्॑निपातः । स्वायम्भुवमनोस्तद्रंश्यानां च परमाद्‌भुत- णां चतुधौदिषु कथितसेऽभि, त्स्य वंशो न पर्थवसानमधुरः। सोमसूर्ययोर्वशस्तु श्रीकृष्णरामचरित्राऽम्तिमित्वात्‌ पयंवंसान- इति तयोरुत्कषणोल्छेखः !। १॥ यदोश्धसितं कथितम्‌ । तस्य पित्राज्ञाखङ्कित्वेऽपि शुद्धभक्तिमन्त्वात्‌ नितरां धम॑शीखत्वं सघमे तम्‌, एकादगो च्याख्यास्यते च सुनिसत्तमेति । मुनित्वात्‌ सर्वज्ञत्वं, मक्तसुख्यत्यात्‌ भक्तयुत्करष॑स्थापकत्वभिस्युभयं त्वय्येव भावः|| १३॥

धीमच्छकदेवकृतसिद्धाम्तप्रदीषः

श्रीमते मद्खलमूत्तये निम्बाक्कयि नमः

श्रौनिम्बाकं नमस्कृत्य दरामे दशामप्रदे । नवत्यध्यायखयुक्ते प्रदीषोऽयं विरच्यते ॥ आश्रयकथाऽमृतपाने प्रोस्यतिश्येन कमपराप्रा्निरोधासरागुराजपिराश्रयस्वरूपगुणादिवणने ब्रह्मपिं प्रवतंयितुमिदमाह-- इति । ` सोमसूयैयोरिति श्रीकृष्णाऽख्याश्रयप्रादुमोववंशग्रवतंकतया सूरयपितृव्यत्वेन चाऽभ्यर्हिततया सोमस्य. पूवनिपातः

्ायुभयवंश्यानां सोमसूयवशभवानां दिगादित्वाद्यत्‌ अम्बरीषादी नां सूरयवेश्यानां ययातिप्रश्तीनां सोमर्वश्यानां परमं मुक्तयुपा परतया शषठसद्‌ मुतमाश्व्ैभूतं चरितं च कथितमिति टिङ्गविपरिणामेनाऽन्वयः । उभयवेर्यानां भागवतानां चरितं सु मुद्धभिः शिक्षणी-

ट श्रीमद्भागवतम्‌ [खः. १८ पृ, अ. १श्छो. १३

यमतः प्रथगुक्तियुंक्तेव । उभयत्र भगवशचरितं चोक्तमपि मुनिना तदनुवादाऽकरभे राज्ञोऽयमाशयः,. अहो भवता यस्य श्रषणेन पुनरहंममाभिसानः स्यान्‌ स वंशविस्तारः कथितः यस्य श्रवणेन परमानन्दप्रापिः स्यातद्धरिचेष्ठितं . मम॒विृष्णाऽनुरूपं नोक्तमिति ।। १॥ यदोश्च वंशविस्तारः कथित इत्यन्वयः । कथम्भूतस्य ¶ नितरां धम्मशीटस्य; अयमथः, पूरः पित्राज्ञासुवतिंतवा- दमंशीलः न च पुत्रतारुण्येन तन्माकृसंयोगस्यात्यन्तमयुक्तत्वान्‌ स अधार्मिक इति वाच्यम्‌ । ऋपिवाक्यमप्रचोदितेन अतिसङ्गरन्ध- दोषदशंनपूरवकपुत्कलत्रादित्यागकामेन ययातिना स्ववाद्धधरयेन विरोषतः विक्रीते पुत्रतारण्ये पुत्रसंसगीभाधात्‌ । अन्यथा राजर्षे स्ताटशबरप्रहणे मुनेश्च तहाने प्रवरस्यसम्मवाच्ं यदोश्च भगवद्धजनौपयिकस्वत्तारुण्याविक्रयिस्रःव्यमुखानपेश्चत्वादिना नितरां धरम शीख्त्सिद्धिः । न च वाच्यं पित्राज्ञालङ्कनादधर्मशीखत्वं तस्येति “मल्छृते त्यक्तक्माण्त्यक्तस्वजनवान्धवाः" इत्यादिषु पित्ाज्ञाऽय-

` लङ्घनस्य तु का कथा भागवतानां सर्बोपक्षत्वं भूषणस्वेन निर्प्यते । हे मुनिसत्तम ! कम॑तोव्रताद्विमननशीटाः मुनयः ज्ञानभमयत्या- भू

दिषराः सुनिसत्तराः तेष्वपि सर्वपरित्यागपूवकभगवद्विषयकक्ञानध्यानादिपरतया हे स्व॑मुनिशरष्ठ | ११ ॥ ४" भोसुधोधिनोकारिकाः ( जन्मभ्रकरणम्‌ )

नमामि हृदये शेषे लीलाक्षीरान्धिशायिनम्‌ । लक्ष्मसहुस्रलीलाभिः सेव्यमानं कलानिधिम्‌ ॥ १॥ चतुभिश्च वतुश्च चतुभिश्च त्रिमिस्तथा । षड्मि्तिरयाजते योसौ पच्चधा हृदये मम १॥२॥ ` दशमाः प्रकरणाघ्याया्श्न विचार्यते । नवलक्षणलक्षयो दहि कृष्णस्तस्य निरूपणा्‌ ॥ ३॥ आश्चषः क्रमभावित्वाक्निरोधो कैति संशयः । लीलानिर्घारिको ह्यधः कऋरममात्रं तुः दुद्ेलमू 1 ४! यथाकथश्िच्छुवणं सफलत्वाय , कल्पते ! निसीधः प्रलयो लोके प्रसिद्धः प्रकृते न संः।॥५॥ . प्रतीतो ददचेन्यत्र भहेत्वाच्छ लीलया । सहितो ह्याश्रयः स्कन्े प्रतिपा दहेति चेत्‌ ६॥ न हि. सेक्षूपस्य प्रथमं सुनिरूपणम्‌ । नवलक्षणसनपेक्षो ह्याश्रयो रूप्यते कथम्‌ ?॥ ७ ॥ ` अग्रो लीलादयकथा फलसिद्धौ वरा " मवेत्‌ । ूर्वोत्तरस्कन्धथौश्च नेष्येत्कारणकारयेता । ० ॥ करष्णस्स्वेकादशेप्यस्ति कम्र स्वीकृतो मवेत्‌ । निरोधोस्यानुकयनं प्रपच्चो क्रीडनं हरेः ॥ ६॥ शक्तिमिदुं्िमाव्याभिः हृष्णस्येति हि लक्षणम्‌ । नैमित्तिको निरोधोन्यो धर्मग्लानिनिमित्ततः 1 १० + स॒ चात्र नैव स्दुग्राह्यो हरिणा कषटभभजामू । आचन्तयोरिहाभावान्मुक्तावष्यनूवृत्ति्तः ।॥। ११ ॥ लक्षणस्याभ्रवेदाश्च लीलाधिक्यं तथा भवेत्‌ । तदर्थ जन्मकथनं पृथास्तोत्रविरोधि हि \ १२॥ कार्यंकारमहानिश्च प्रकान्तत्याय एव च ।! भक्तत्वादुचुव उद्धारो भारहाराचिरूपितः । १३ ॥ प्रकटः परमानन्दो यदा भूपरस्तदेव हि । मदंनक्लेशहानिः स्यादिति तस्याः. समुच्मः ॥ {४ ॥ ब्रह्मरदाविदेवानामत एवन्यिसंश्रथः । मक्तानामेव निस्तारः कृतः 'कृष्णेनः ` संसृतेः ॥ १५ ॥। अतौ निरोधो भक्तानां प्रपच्वस्येति निश्चयः । यावदूवदहिः स्थित बद्धिः प्रकटो वा धिक्च द्धि ।। १६ ॥ तावदन्तःस्थितोध्येष नः" दारूव्हनेक्षमः । एर्व सगतो विष्टः प्रकटश्येन्न | तद्चिशेतु ॥} १७.॥ तावत्ते लीयते सवेमिति कृष्णसमृच्मः । रूपान्तरं तु नटव्स्वीकृत्प भिविघाक्निजान्‌ १ १८ ॥. | रवद्धामावकरणादुज्जाहारेति । निश्चयः । पश्च प्रकरणान्यत्र चतुभिर्जन्म सत्प: ।। १६ ॥ अष्टामिशतिभिः धवं तामसत्वादुत्रजोदुधृतिः । तथैव राजसानां च यादवानां चिदयषतः || २० ॥ सात्विकानेकविसत्या निःप्रयश्चिकार ह । भगवानेतर नान्यत्र तदर्थं ` षट्ममाश्रिधाः ।। २१॥ चमुमुंतेजेन्मतोत्र तथाध्याया निरूपिताः । तत्तत्प्रकरणे तेषाभुपयोयस्तु ` वक्ष्यते ।। २२ ॥ हेतुचमस्वीकरणकरापटूरयैः प्रथमो महान्‌ 1 प्रययुम्नश्चानिरद्श्च वासुदेवस्तयापरः ।॥ २३१ हेतुश्च त्रिविधो ह्यत्र गुणा भक्ताहितग्रदाः। कसादेः कालतोऽज्ानात्तिघा दुःखं तु तद्गतम्‌ । २४६ भरभिर्मातिा तथा चान्ये दुःखमाजो हरिश्रियाः .। यथायोग्यं ` वु-खमेषामर्ैवेत्ि निरूप्यते ॥। २५ १ ` त्रयं. भमगव्ता क्यं दुरीकतुःमितीयते । प्रश्नोप्यत्राध्चिकः प्रोक्तः. स्कन्धद्धितयवत्तेनः 11 २६॥। . अनूवादः सुतिः प्रदे मक्तस्वज्ञापकावृभौ । अन्यथा ह्यतिगृक्षा्थं धीश्रुको वर्णयेत्कथम्‌ | २७ ॥! १ अक्ञानमेन्यचाानं ` कृष्णं विनिकयेते । प्राणनत्वे कथाया : दमासिद्धवै शुकस्य हि ॥ ए ॥ `एवं प्ररो द्ववभिः समत गुणदोषगः । २८१ ॥ न 7

अनेकव्यारुयांसमरुङङ्ृतम्‌ ९.

( १) भीप्रभुचरणविरविता भीरिप्वणी , श्रीगौपीजनवस्लभाय तमः

.. श्रीकृष्णपादाभ्नतलकुङ्कृ मपङ्कयोः । स्ये यदरुणं शश्वन्मामकं हूदयाम्बूजम्‌ \\ १1 जनतिततिविनिहतविस्वाशुरमनि रोचस्य । विवृतौ. संशयवश्च्छेदः श्रीविद्ुलैः क्रियते ॥ २॥ ` ध्रविवरणं चिकीषेबोऽतर स्कन्धार्थूपोऽपि भगवनेवेति ज्ञापनाय तदरुषं तं नमस्यम्ति-नम।मोति । “निरोधोऽ- शक्तिभिः इति वाक्यात्‌ । तद्रुपं तं विव्रण्वन्तो चथा नारायणो दास्योपयोगिशय्यादिसवी्थरूयत्वेन प्रभोः त्त्रेमेन प्रसिद्धे वेदात्मकसयेन प्रमाणरूपे गेषे ठका सेव्यमानः शक्रीराष्ौ रेते, तथा स्वीसमभावेन दासत्वं पृष्टिरसम््पुपेयोऽत्यन्तागाधो यो रीलक्षीराध्िस्तत्र शयानलरेनान्यत्र सातिरहितो यस्तं नमामीत्य्थः । सेव्यमानं चतुःषष्टिकलानिधि तद्रसपोपेऽक्तिचितुरम्‌ । अथवा स्वांशकलानिधानत्वेन पूर्णं पुरुपोन्तम- ण द्वेरक्षण्यमुष्तं भवति । तत्रैका टशक्षमीरघापरिमितास्वाः । तेत्र श्षीसव्ध्यधिकरणक्े रोषे रोते, अव्र तु लाक्षीरान्धौ गते । अतरेदमाक्रूतम--सषीत्मभाववति हृदये सत्ततभावनया प्रकटो यो रसात्मकः पृष्ठि स्वयमेव कृतौ यथा बृन्दारण्यप्रवेशवेणुक्रूलनादिः, तत्र पुष्टिमारगीयिभक्तेः स्वस्वरूपेण स्वलीखभिः कटाक्षादि- तादृशम्‌ । तेन नायिकानामपि प्रभुलीलमध्यपातित्वात्‌ प्रथकतद॒क्तिरनुषपन्नेति शङ्का निरस्ता । यथा पुरि तथात्र तत्तहीखानुरूपा स्थितिः शयनपदे नोच्यते, न तु निद्रा । तथा सति विविधनायिकाटीरानामनुपयो- ` येतं । नाराय कमल्बत्‌ स्थायिमावात्मके स्वस्मिन्‌. विचित्रान्‌ भवानुत्पाद्य ब्रह्मवत्ताटशं कच्चन प्ररं येन 'तकठीलाविवरणात्मकमखिखरसात्मकं जगदाविरभूदरिति। तेन मूर शयनपदोक्त्या नारायसे तत्मसिद्धमिति पितम्‌ । मूलेऽनुशयनशब्दस्य भावार्थकतपन्त स्वनुशय्यतेऽनेनेत्यनुशयनमिति करणच्युयत्त्या ताभिः निगृदरभावकरणे येः सं निरोधः । स्वकीयेषु स्वविषयकभाषोत्पादनं यया रीख्या क्रियते सा निरोधशब्दवाच्येत्यर्थः ।॥१॥ नमस्यन्ति--चतुभिरिति । दशमरकन्धे पच्चप्रकरणानि सन्तीति पञ्चधा प्रकरणार्थरूपो मम हृदये यो विराजते तं ्रह्पतवं प्रकटयन्ति । आदं चतुभिरध्यायैः । द्वितीयं प्रमाणप्रमेयसाधनफलात्मकैश्चतुभिः प्रकरणेः तथैव त्रिभिः प्रकरणैः । पञ्चमं षड्मिरध्यायेः । एवं पच्चधा यो भिराजत इति सम्बन्धः | २ ॥ पर्वत्तरेति । अशरीरस्य 1 सगः । पुरुषात्‌ बऋह्यादीनामुतपत्तिर्विसरगः । उत्न्नानां तत्तन्मयीदया स्थापनं स्थानम्‌ । ` स्थितानामभि- कारयकारणमाश्रः | प्रकृते च पूवेस्कन्धे भक्तानां निरूपणात्‌ तेषां 'चिततवृत्तिनिरोधे कथ्यमाने स तिं्ठति । नाश्रयनिरूपणान्मुक्तिमनिरूप्य तेन्निरूषणमशक्यमिति तदसंगतं स्यात्‌ । निरोधः भख्यसेन तेऽभिमत तन्निरूपणे युक्तानां प्रख्य इति संगविभवेत्‌ । सा चायुक्ता । अनेवंकथने कार्यकारणभावश्चतिरित्यर्थः ।। ८ ॥ ्रकरणयोरिति शेषः। तत्र॒दुष्टमारणामावाहक्षणस्याप्रवेश॒इत्यम्यापकं रक्षणमिति भावः। भक्तावपीति। हन्निरूषणादतिव्यापकं तदिति भावः । एवं सति तस्या छीटाया दशविधरीटामध्यपातित्वाभावेन भागवतेऽग्रवेशः ॥११॥ प्रवेशो बच्यस्तदा दशविधलीलाभ्यो भिन्नत्वेन भागवतमध्यपातित्वेनं चैकादशी सा भवेदित्याहुः लीला- नवलक्षण्ञानं ध्याश्रयज्ञाने कारणम्‌, तथा सति तयोस्तथात्वहानिश्े स्याहुः--का्येत्यादि । दशमस्य मिहं `लक्षण'मिदयुपक्रान्तस्वात्तेभ्यः पूरधसाश्रयोक्तौ तत््यागश्च भवेदित्याहुः-ग्क्रान्तेतिः॥ १२ ॥ ब्रह्मेति ! तेषां केवल्भक्ताया भूमेराधिक्यं तदपेश्चयेति भावः । अन्यसंश्चय इति । भक्तेष्वेवाधिश्य ` सेवितवन्तो, न

वचारणात्मकमिति कृ ।

१० श्रीमद्भागवतय्‌ (स्कं, १०१. अ, १ श्लो. १

द्विवचनम्‌ । हृदयारुण्यजनकतायां विशेषाभावाद्‌ रुच इत्येकत चनच् ` बोध्यम्‌ ।† ११। पितृपदेत्यग्रिमश्लोके कान्तिच्छन्द्‌ः । यस्यामायौयामक्षरेषु षोडश गुरूणि पच्नर्धिशति्धूनि एवमेकचत्वरिशदक्षरा. कान्तिरिति पिङ्गल्प्दीपे तदश्षणात । विनिहत- विश्वाशुभेरिति । विशेषेण निहतं विश्वेषां स्वीयानामह्युभं यैरित्यर्थः । नमामीत्यस्याभासे स्कन्धार्थ॑रूपोऽपि मगवानेधेति । अपिशब्दात्ततकलरत्वमपिं संगृह्यते । तप्रयं तिति । स्कन्धा्थकतैरे सति स्कन्धार्थरूपम्‌ । अत्रेदं विचा्थते-मूखस्थनिरोधलक्षणगत- मनुशयनपदं मावध्युखस्या ` द्वितीयस्कन्धदुबोधिन्यां श्रीमदाचायंचरणैन्यीख्यातम्‌ + अस्य भगवतोऽय पश्चारश्रयनं शक्तीः शाययित्वा तद्भोगाथं स्वरय शयनमितिं । ` इदमेव च निरोधोऽस्मानुशयनं ` भरपम्चे क्रीडनं हरः ।. शक्तिभिहुिमाद्याभिः कृष्णस्येति हि लक्षणम्‌” इति कारिकया स्फुटीकरिष्यते} “यथा पुरि शयनम्‌? इत्यादिना विवरिष्यतेः । चास्मिन्‌ पद्मविव्रणे । एवं सति विङक्चणरिथतिक्रियाया . एव स्कन्धार्थत्वं वच्तुयुचितम्‌, न तु कस्य मगचरर्वध्‌ । अथ, श्रीमायवतरय छीलाविशिष्ट- भगवद्वाचकस्वाद्दोप इति वचेद्धिभाव्यत, बाढं तदापि महावाक्यस्यैव वाचकस्वमायाति न स्ववान्तरवाक्यानाम्‌ । यदि च क्रियायां प्रविष्टो यज्ञ इव लीलायां प्रविष्टोऽनुशयनात्मार्थत्मेनाभ्युपेयत, कदापि शायिनमिति. भरश्नोमः कथं संगच्छत इति चेत्‌, उच्यते--अत्र हि शयनं रीखाधिकरणकमुच्यते । तेन लीलायां प्रविष्टो भग्नान्‌ स्कन्धार्थतन परस्याय्यत्‌ इति प्रयोगः सुपफ्न; । न च भूविरोध इति वाच्यम्‌ , स्कन्धार्थस्य नान्तदीयकारणरूयत्वेन ठष््यसहमापेनेव स्फुरणात्‌ । न चेदमध्रयोजकम्‌, लोकैऽपि यत्र वेष्टादिभिनान्तयीयकैठक््यबुदिधस्तत्र लक्षणानां ख्यज्याप्तानामेव निन्ायकत्वदृशंनात्‌.।. अत एव . तादृशं क्षमाहात्म्यं क्ापयितुं भगवतः स्वभावं श्छीखायां तिष्ठन्‌ टीलमन्ततो यमयति इति . रूपं ॒क्ञापयितुमेचमावा्थ॑नि- रूपितमिति न कोऽपि चोद्यावसरः । अयमेवार्थाऽस्येति. पुरोवर्त्यनेन द्वितीयसुत्रोधिन्यासुक्तः। स एव चार्थः प्रभुचरणैः "यथा पुरि शयनम्‌" इत्यादिना ध्यनितः। परुषसुक्तं तादरशरिथतेः पुरुषे सिद्धस्व्ादिति दिक्‌। अतः सुष्टूकतं स्कन्धार्थरूमोऽपि भगवानिति । अत एत्र स्कन्धान्ततरम्भे नमनालुक्तिरत एव च मूलेऽच्र प्रथमतो जन्मप्रकरणञुक्तमन्यथा यत्न कवष्वलैष वदेत्‌ । नवमस्कन्ध एव भगवरसाकट्‌यस्य राजानं प्रत्युक्तत्वेन प्रयोजनाभावात्‌. राजग्रश्नानुसारेणापि प्रथमतो बीयोणामेव बक्तव्यतवादितिं । नमामीत्यस्य भ्रिवरणे । तद्र ं तं धिवरण्वन्त इति । अलुशयनकूपं भगवन्तं व्यक्तीकरिष्यन्तः । नमम्तीति शोषः । तदेतत्‌ ग्यक्तीकुर्वम्ति--चयेरवदव । तत्त्वेनेति गोषतेन । एवं उयाख्यायैतल्मयोजनमाहुः--एतेनत्थादि । एतेनेति । उ्यतिरेकारुङ्कार- गर्भणानेन वाक्येन । तदेव व्युखादयन्ति--तक्ेकेप्यादि । व्यतिरेक स्फुटीकृत्य विरोषणानां ताप्यं वदन्तः थमं द्वितीषस्याहु-- धश्रेत्यःदि । तेनेति पुनर्खछापदकथनेन तथा च प्रथमविरोषणस्थरीखापदेन. नाथिकाप्राप्रावपि धिवक्षितरूपतया भापिनं स्फादतस्तथे- त्यथः} भरथसस्य तदाहुः--षथाः परीरवि । तथा सतीति निद्राथकत्वे सतिः। तथा च द्रितीयविरोषणस्यं शक्कानिरासः शयनशब्दारथ. निश्वयश्वेति प्रयोजनद्वयमित्यर्थः । एवच्नात्र जाग्रच्छयनसेव विरोषतो निरूप्यत इति ज्ञापितम्‌ । तत्तत्छीखालुरूपपदेनेतरे सध्न- सुष्धिरूपे अपि सविते ज्ञेये । अतो न द्वितीयस्कन्धसुवोधिनीविशेधः। ननु स्कन्धार्थरूपलेन ` भगवति निरूपणीये ज्यतिरेकमुखेन निहूपणस्य को वाऽऽशाय इत्याकाङक्षायामाहुः--नारायणः इत्यादि 1 स्थापिभाकातपके स्वरिमन्निति 1: यदयज्जनकं तत्तदूगुणकम्‌ ; यद्यदुगुणक तततद्भिनाभूतम्‌., यद्यद्धि 1 तं तत्तकात्मकमिति व्यापन: समन्वयाधिकरणे सुचितत्वाक्तहशभावोसाद्रकटते मे.रस्यात्मक- स्थायिभावात्मके पुरुषोन्तमे। तथा च रीरषिबरणात्मककार्येण ताटटशभगवर्स्थितिः ` श्रीमदाष्वायंहदमेऽुमेयेति सवरीयानां बोधनार्थं तथा भावनीयमिति स्तरीयशिक्षणार्थः च व्यतिरेकमुखेन कथनं "चमल्काराधाना्थमित्यथ;ः।.. नन्वे सिः करष्णावतारश्य स्ौषतार- श्रतेन तापनीये. श्रावष्ात्‌ कृषणावचारसाम्यमेव स्कन्धा्थौत्मके रूपे. निरूपणीयं पि नासयणसाम्यनिरूपसेनेर्यत आहु-- तेनेत्यादि । तथा च मूद्धादुरोशरेन- तथा निरूपणमित्यथः । नुः यपि मूले लक्षणवाक्ये . भावस्युरपरतयालुशयनपदेन स्थितिक्रिया- विरेषमे वक्तुः शक्यस्तथापि स्कन्धे. तु नानाविधा लीय एव स्फुटं प्रतीयन्ते. इतिः साः व्युखत्तिः कथं संगच्छत्‌ द्यत शुः मूलेऽनुशयनेत्यादिः\ तुरप्यर्थे । स निरोध इति । म्राह्म इति गोषः । भूलेऽनुशयनशब्दस्य भावा्थंकत्पन्तेऽपि' . इत्यस्य स निरोधः इत्यनेनान्वयः ।. अनुशय्यतः इत्यादिनेो्तकरणव्युत्पत्तया ताभिः शक्तिभिः सहं लिगूढमावक्ररणं येन क्रियाधिसपरेण्-स निरोधः.) तथा चान लिङ्गोपहितलेङ्गिकभानवत्‌ कपएणोपदितेव क्रियोच्यते, क्रियोप्रहितं बा करणमिति ज्युत्यत्तद्रयेऽध्यदोषः.। तदेतज्निणमयन्ति- स्वकीयेप्रित्याविः। सेति करणरूपा फलकरूमा च। अतो न कोऽपि दोषः । इदमेव करणोपधानं द्वितीयसुद्योधिन्यां “शक्तीः शाययित्वा तदूभोगारथं स्वस्य शयनम्‌" इति भोजन क्रियायाः संग्रहेण अत्रत्यरिप्पण्या तत्तस्लीलानुरूपः स्थितिरिति विभेषणेन च सूच्यत इति न कोऽपि दोषटेशः ।। १ ॥ चुबोधिन्यां--रवोक्तो दशमाः सर्वबादिखम्मतो नेति वादिनिरासाय विष्वारं प्रतिजानते--दश्षमायं इत्यादि । इदं निबन्धे रपष्टम्‌ । नलु कथमत्र संशय इत्यत आहुः--नवेस्यादि । यः कृष्णो ` नवलक्षणलक्च्य उक्तः आभासश्च निरोधश्च त्यादिना तस्यात्र निरूपणात्‌ ।। ३ ॥ क्रमभावित्वादिति । “अन्न सर्गो विसमग्विश्ट्यतरोक्तः . कमः । यद्यपि सबलुद्धया निर्णीतपेक्षया महापुरुषोक्तकरमस्य प्रवख्त्वान्निरोध एव दशमा्थत्वेनायाति तथापि प्रख्यात्सकस्य तस्य परिरश्यमानत्वाभावात्सन्देह्‌

। १ स्मे. १ ] अनेकन्याख्याससरुश्कृतम्‌ १९

५। ।-फटितमाहुः--महत्वादित्यादिना ॥६॥ समादधते--न हीत्यादि ।५॥ ननु अय न नियमः इत्यत आह याः फलर्थ श्रवणमस्ति चेत्तत्राहुः-यु्बेत्यादि ।॥ ८ ॥ ननु स्वोक्तका्ेकारणभावो नादलेज्य इति अ्र्िखवादेऽति- दूषणान्तरमाहुः-हृत्ण इत्यादि । स्वोक्तसमर्थनायाहुः--क्रम इत्यादि 1 नलु भवत्वेवं तथापि लक्षणसमन्वयः कथं कायं

यं रक्षणं विद्वण्वन्ति--निरोध इत्यादि । तथा च रुक्ष्यनिरूपके स्कन्धे क्रीडनस्य दशंनार्थमेव छक्षणार्थो नान्य इति एवच द्ितीयमुबोधिन्यां यदुक्तमनुशयनं नाम शक्तीः शाययित्वा तद्धोगार्थं पश्वात्सवस्य शयनं तश्च, जाभ्रदादि शक्तयश्चं द्वासप्रसिनाडीरूपा देहस्य तावस्यः, आत्मनः श्रप्रथृतयो दश तेन सप्ताशीत्यध्यायां इति" तदध्येतेन प्रपञ्चस्य देहतवासतैन दौहिकीनां दर्विमाव्यपदाण्टुयादीनां च संमहात्‌ । तेनाभेदः फटिष्यति 1 ९॥ नलु किमित्येवं रावता दुष्टरजानोपि मारिता इति तमादाय प्रङ्य एव्रर्थः कुतो नोच्यत इत्यत आहुः-ने मित्तिक इत्यापदि । अन्य इति ९॥ ङतो न ब्राद्य इत्याकाङ्क्षायां दृषणानि आदुः भशन्तथोरित्यादि । एषामथ्टिप्पणीतो ज्ञेयः । टिप्वच्या- क्षणस्यार्थस्य रकन्धद्यन्यापकत्वेनातिरिक्तत्वे सतीव्यर्थः । तस्था इति । मेभिन्तिकत्वेनागन्तुक्या इत्यथः ।\५१॥ भूमिभारावताराय यदथ जन्म्‌ मापते'रिति बोपदेवमतं दषयम्ति तदथंनित्यािः पृथास्तोत्रेति। तथा हि~-तथा नाममलात्मनाम्‌ । भक्तियोगविताना्थं कथं पश्येम हि खयः इल्युकषत, तद्िरोधीत्यर्थः ॥ १२ ॥ दूषणान्तरमाह अथस्य टिप्पण्यां श्छ्टः । दिप्यष्थां तथा सतोति नवभ्य आधिक्ये सतीप्यर्थः। स्यागश्चेति । चकारः प्रस्तुतपन्तेपि “दशमस्य "ति वाक्ये हि नवानामेव रक्षणत्वममिप्रेतं न तु दशानामिति हृदयम्‌ । सुबोधिन्याम्‌- ननु दृशामार्थस्तदा भ्ूमिद््नुपे त्यायुक्तकथायाः कथं सङ्गतिरित्यत आह्ः--भक्तत्वादिति। उद्धार इति च तत्रापि भक्ताया एव निरोध इति सुकरेव सङ्गतिरित्यरथः ॥ ३ ॥ ननु भूमारभूता हि राजानस्ते च न

इतिः कथं दुःखोद्धारो जन्म्रकरण इत्यत आहुः-प्रकट इत्यादि । भूमेष्िं पापबाहुल्येन मारो, न तु नरबाहू अन्यदापि तेषं पर््॑तद्रीनां च सत्त्वात्‌ । अके च प्रभौ सूये तम इवं पापं नषटमदस्तथेत्य्थः। “दिष्टा हरेस्या"' इति ्रष्टभिदम्‌ । प्रथमाध्यायेऽग्याधिमाशङ्कश्र तत्परिहारायाहुः--दइतीत्यादि । समुद्यम इति सफर उद्यम इत्यथः । तथा क्टलेशृदामिस्क्तैवेति न दोष इति भावः ॥ १४ ॥ नलु भक्तनिरोध एव चेद्धगबतः कतंन्यस्तदा

नैमित्तिकस्य. कुतो न स्कन्धार्थहपतेत्याशङ्कायां पूतस्वन्धार्थस्वारस्यमादाय स्वोक्तं टदीङवंन्त आदुः-भक्तानासि- हीशानुकथायां मक्तनिष्ठस्येव संसीरस्य खय उक्तः, तेनापि तेषामेव अप्ञ्स्य छयो घाच्योऽतो न नैमित्तिकस्य १५: ५ नलु मक्तथषञ्चखयो नाचरः श्ट `इत्याकाह्कायां तल्ययस्वरूपमाहु---थावदिस्यादितनिभिः 1 - कि, नन्वप्रकटः कवभक्तान्‌ छते न निरुद्धवबाभित्ाशङ्कायामपीदमुच्यते । ततर देतुवस्तुस्वभाव 'एवेति । किंञ्च, द्वितीयाध्याये समुद्यम । निवारिता क्षेया । .वृतीयाध्यायेऽञ्याप्निं निवारयन्ति - खप्रार्तरमित्यादिं । एतेनैव . कापल्यस्याध्यङ्गता सभानन्यायदिव बोध्या ¦ एवद्वानरेदं सिद्धयति । प्रपश्चे करीडनं दशमार्थस्तत्फटं च भक्तप्रपच्चरयः । स च करो रिकोक्तरक्षाणको, न तु रोकमसिद्धप्रङ्यात्मकस्तेनेवास्य भ्रख्यरीखाल्वं अक्षङुक्षणत्वं च । सोयं सम्पूणं स्कन्धेसु- श्रयदवेनिस्दतिः इष्यात्‌ कृभ्णासविरश्च वण्यंत'” इत्यनेन्येक्ता तु क्रीडनन्यापारभूता । सापि भरतसूत्रे निरोधपदेनोच्यते । र्मिसेधः स लु कथ्यत" इति । एवं सति करणव्यापारफडानां निरोधता । पदाथौन्तरनिरूपणषिशेषस्तु मसङ्गादिः `इति न कोपि वोधावसर इति ।१६-१८॥ तदेतद्धुदि कत्याहुः-इति निश्चय इति । स्कन्धारथ निश्चित्य भरकरणानि त्यादि । १९॥ नान्य इति। अन्तयौम्यधिदेवरूपो 'शो नेत्य्थो निबन्धाुसारेण ज्ञेयः ।। २०-२१॥ चतु ्रथोजनमत आहुः--तत्तदित्यादि ॥ २२ ॥ प्रथम इति । आदयप्रकरणारथं इत्यर्थः । टिप्पण्यां निबन्धानुरोधादिति। मे वासुदिषस्ततः संकर्षणस्ततः भ्र्यम्नस्ततोऽनिरुद्ध इत्येयं सोपपत्तिकमुक्तमतस्तथेत्यर्थः ।! २३ न केवरं गुणा एव &षपि तदतुरोधिन इत्याशयेन दृष्टान्‌. पीडकानाहुः--कंसादेरित्यादि । अन्ञानादिति कंसमौख्यीदित्यर्थः ॥। २४ ॥ धंभित्यर्थः । श्यंतं इति प्रथमाध्याय उच्यत इत्यथः । एतेन त्रयाणां भगवन्नाश्यत्रूपं हेतुताषच्छेदकमेकमिति परिहृतः ॥२६॥ ्वादशर्भिरिति । प्राणनवाक्यस्यं प्रश्नरूपत्यामावाचयेत्यथंः । गुणदोषग इत्यत्र टिप्वण्थां दोषत्वेनेति । भत्वेन । आदय इति आदिपदेन असंज्ञातिसहदभावबहुकाटद्रारकावासवहुपसिमहाणां प्रमरथानां सखम इति । द्ितीयस्वैश््येण, वतीयस्य यशसा, तुरीयस्य शिया, पद्मस्य ज्ञातेन, षष्ठस्य वैराग्येण वियोधः स्फुट एव । पुरस्पतिदवीवीदिभिः । प्रश्नस्य स्कन्धद्वितयषिषयकत्वादितिभावो बोध्यः ॥ २८१ ॥ `

बोपदेवमतं केयमिति खर ऊ? । २. जन्मप्रकरणे क्‌ ।

१५ श्रीमद्भागवतम्‌ [स्क श्८पू. अ. १.श्ो. ९१ ( ३ ) श्रीमहट्लमभहाराजङृतः धोसुबोधिनीलेखः

६ शीगौवधेनघारिणे नमः = | यक्छृपादृष्टिपितेन भावार्थो हृदि भासते । तानहं श्रीमदाचार्यन्नमामि ` करणाकरान्‌ ॥ १॥. । नुमः ` शयितगौपीशलीलान्धिहृदया्मरभ्ुन्‌ । ततः श्रीकृष्णपादाव्जतल्तरक्तमानसरान्‌ ॥२॥ |

दशमस्कन्धे नमामीतयत्र । लीलायामस्मद्‌शरद्ये प्रकटायां शायिनं तदनुरूपतया न 1

मौव्यते तामेव डयननस्मद्‌ धृदये प्रकटो मवति । "यद्विय त उरुगाय विभावयन्ति तषु; प्रणयसे सद्युभ्हाय" इति वाक्यादिति भावः । अन ायनपदाथेः स्थितिरिति टिष्पण्यासुकतम्‌ । एवं कोरिकाष्येन स्कन्धारथ्रकरणार्थूपस्तत्कती वा भगवान- स्मद्‌धरदये विरणटैतुमूतं अचरं मावसुत्यादितवानतो मन्थोऽयं क्रियत इति स्वस्य अन्धकरणे हेतुरुक्तः । असपददरदयालुरूपलीलायां स्थितः स्नस्मदूशरदये विवरणहेतुभूतं भचुरं मावयुखादितवान्‌ दवयथष्िषयण्यं सफुदीक्रतः । का ।१-२।। दशमाथं इति । विचायते । एतासु कारिकास्विति शेषः । द्शमाथविचारेण संशयनिवृत्तिस्ततो्थदरयविव्वारेण दाढ्य' भवतीति विरेषवोधनाय भ्रकरणाध्यायेति- समासश्व्रर्‌स | अथंचयस्यैव विचारे हेतुमाहन बेति क “अर्थ्यं तु चक्ष्यामी"तिप्रतिज्ञानाद्यद्यपि | वाक्यपदाक्षराणामथ अपर वाच्यास्तथापि हि यत इति संशयोऽतः कारिकास्वर्थेत्रयमेव पिचारयते, निबन्धे उक्तमपि परिशील्यत इत्यर्थः । का० ॥ ३--४ ॥ भ्रतीत इति । दशमादन्यत्र द्वादश इत्यर्थः । एदटतिमाहुमंह्वादिति । दशमस्कन्धस्यांशिटीलानिरूपकतवेन महन्तवात्‌। स्रा्य- व्यवधानेन म्रक्रटस्व शुद्धस्य करषणस्य लीलया भकस्यादिरूपया सहित आश्रयः पररह्मपरमात्मेतिशब्दवाच्य ह प्रतिपा इत्यरथः । एतादृशटीलास्ितस्थाश्रयतवं युक्तं न ठु द्रादृशस्कन्धीयलीरखसदहितस्येति हि शब्दः । का० । ५-६ ॥। सललिद्धाविति। “अम्रेपिये भविष्यन्ति कीतेनात्तेपि तादृशा” इति सिद्धान्तात्त्तहीटाश्रवणेन तत्तहीरामध्यपातित्वं भवति। तथा श्वाश्रयसिद्धौ तदेव भागवत- भ्रवणफलमभयरूपमिति राज्ञो भागवतश्रवणफलसिद्धावगरे लीलाद्रयकथा व्यथौ स्यादित्यर्थः । ूर्वोत्तरेति । पूर्वपूर्वस्य कारणत्व- सत्रोत्तरस्य कायंतवम्‌ । अधिकारिणां साधनानि ( १) साधनयुक्ताना श्रवणम्‌ ( २ ) तत्रादौ स्गंरीख (३) सष्ठानां घमीदि- परपाथसाधनं (४) सिदधपुरुपाथोनां तत्तन्मयीदया स्थापनं (५) ततसतन्भभ्ये कैषाचिद्‌नमहः (६ ) पुष्टौ ्र्तस् वेषम्यदोषस्य निच्यथं वासनाः ( ७ ) ततो वासनानिनवृततयर्थं सद्धमौः ( ८ ) ततो निष्त्तदोषाणां भक्तिः (९) ततो भक्तानामासक्तिः ( १० ) आसक्तानां स्वरूपेण व्यवस्थितिः ( ११) तथाव्यवस्थितानां भगवदेश्रयः ( १२ ) एवं कारणकार्यतेदयर्थः |; इदं निबन्धे दन्तसस्कन्धै रफ़टम । का० ।॥ < ॥ क्रोडनमिति । स्थितिर्छीटा चेति यमपि करीडनपदेनोच्यते । श्रपच्चिस्पृतिपूर्विका भगवदासक्तिसतु निरोधो यौगिक” इति निबन्धे विद्र ॥। का० ॥। ९ ॥ नेमित्तिकं इति । निमित्तमराहु-धर्मेति । धमग्लानिनिमित्ताद्धरिणा छतो दुष्टभूुजां नैमित्तिको निराधः परख्य्पो दशकीलाभ्योन्यः सङकपणकार्यरूप इत्यर्थः । का०।।१०॥ स निरोषश्चकाराद्‌ व्यूहान्तस्कायंधमरश्चादि- रपत निरोधन रकन्धारथतवेन न सद्िमहाः। भगवत्सम्पादितयौगिकनिरोधाङ्गमूतः स इति भावः। अगात हेठुमहुराद्न्तयोरिति । का० ॥। ११॥ का्यकारणेति ।_मावप्रधानमिदम्‌ः। आश्रयज्ञानस्य कार्यत्वं नवलक्षणज्ञानस्य कारणत तोहौनिरिव्य्थः। अत्र निबन्धे भक्तः पूर्वत्र निदिं्टसते रोद्धव्या विमुक्तः” इत्यनेन कार्यकारणमावसङ्गतिनिरूपिता । सङ्गति सूचयन्तो भूभ्युद्धर्णमपि मक्ततरिेत्ाहु--क्तत्वादति } उदरो दुःखादिति रोषः। भारहरणाद्धेतोुःखाद्भूमेरुद्धरो भक्तलानिरूपित इत्थ का० ।। १२॥ अत एवेति मूमिभगवन्मात्रनिवत्यदुःखा, अतस्तस्या अधिकभवतत्वादेवेत्यथः । प्रयरूपनिरोधोप्यङगतवेनोच्यत हसयाष्टु-भक्तानामेवेति । एतेषामेषः निस्तार्करणादेतेषामेव ` प्रपद्चस्य निसेध आत्यन्तिकम्रखयरूप इति भावः । का० ॥ १५ ॥ नयु “तत्सृष्ट्वा तदेवालभ्रावरिशदि"ति श्रुतेः सवेत्रानुपरविष्ट एव भगवान्‌ प्रपञ्चामावं साधयतु किं भिरोपावतारेसेत्याशङ्कथ दृष्टान्तपूर्वकं साधयन्ति यादिति । का ॥. १६ ॥ तर्हि “तमद्‌ मुत मितिशपेणेव तावत्का्थसिद्धौ रूपन्तरस्मीकरणं किप्रयोज्तक- मित्यत आहुः--रूषान्तरं त्विति । यथा वेषान्तरधारशेपि नटः स्वरूपतः स एव तथा रूपान्तरधारशेपि भगवान्‌ स्वरूपतः स एवेति, प्रिविधा मक्तास्तत्तद्रावानुद्घस्यैव साध्या भवन्तीति रपान्तरसवीकरणम्‌ । वक्ष्यन्ति च पञ्चमाध्याये, “स्वमावस्यान्यथामायो न वे शक्यः कथंचन । अतखिविधजीवेषु भ्रिधा मगवतः कृतिरिति । प्रप्वामावकरणाद्ध तोः संसारादुञजहारेत्यरथः । एवं दशमार्थ विचा करणार्थं विचारयन्ति यन ति । का ।। १८-१९॥ भगवानेव नानयोत्रेति । वदि्ुखाराङ्कभा्मायामराङृतगुणसंबन्धवान्‌ न इयथः । इदं पडुर्िशाध्याये “इति विक्लनितं तासा"'मित्यत्र टिप्पण्यां स्फुटम्‌ । . वं परकरणविभागाद्पि निरोधस्य स्कन्धाथते संशयो न कायं इति मावः । का० ॥ २१॥ अध्याया विचारयन्ति---चतु ते रिति ।\२२॥ एवमर्॑त्रयनिरूपशेन स्कन्धारथसंशयो निराद्रतः। प्रथमाध्यायाथंमाहुः--हतुश्चेति | मक्तदुःखं हेषु । तस्य शरैधिष्यं विवृण्वन्ति---कंसादेरिति | अज्ञानादिति । “नन्द्रा ये व्रजे गोपा याश्चामीषां च योषित” इतिवाक्यश्रवणानन्तरं कंसेन छृतं मगवद्वताराज्ञानाञ्जातम्‌ । . अनेन दुःखेन भगवानव- तरिष्यतीति ज्ञाने तु दुःखं न भवेदिति भावः। को ॥ २४ ॥ दुःखत्रयाधिकरणान्याह भूमिरिति ! कंसादि्ृतं दभ्लं भूमेः। कालसूपाकाशवाणीकृत दुःखं मातुः । मगवट्वताराज्ञानकृत टुःखमन्ेषां सर्वेषामिति विभागः । अज्ञानकृतं पूवयोरपि परं कंसादि- छर कारडतत्वं च॑ चनिशेष इति तथा चेव्युवतप । तद्‌टःखनिघृतिप्रकासेषि निबन्धे निरूपितः “काटल प्रभुसम्बन्धात्‌ कंसल

4

अनेकर्याख्यासमलङ्कृतम्‌ १६

नसंभूतं शक्यं तत्‌ त्रितयं ` हरेरिति । ठृतीयाध्याये स्वस्यावतारेण प्रश्चिसम्बन्धज्ञापरनेन चाकाशवाणी- नैवोरितवान । ततः कंसादिकरतं दुःखं कंसयधान्तेष्वध्यायेपुं कंसादिमार्णेन नित्रारितिवान्‌ । नसः “संभाजितान्स- णिवतसभाजिनसमाश्वासमनवाक्येः स्मावतार ज्ञापनेन तदज्ञानजें दुःखं निवारितवान्‌ । “त्वमेव पूर्वसमे ऽभू रिततिश्कोके ; अतः कममपहाय पूरं मातुदुःखं निवारितवानिति ज्ञेयम्‌ । ब्रजस्याधिदौविकटःखमिवततेस्त्यवतार- नमू ॥ २५ ॥ अनुबाद इति । सार्थेनानुवादो, निृत्ततैरिःत्यनेन चरिन्रसतुतिश्चेत्यथः । अन्येति । अज्ञानमिति विनिवायेते "पितामहा मे' इत्यादिना भगवन्माहीतम्यकथनेनेति शेषः ॥। २८१ ॥ ` ` (४) श्रीमहीक्षितलादुभटटरयोजिता श्रोसुबोधिनौीयोजना म श्रीयशोदोत्सद्कलालिताय नमः नधारिगं शुमकरं ग्रङ्गारमुत्ति भजे, वन्दे नन्दपुराणपुण्यफलितं श्रवालकृष्णं प्रभरुम्‌ । शरीमद्रल्नभविद्रलेश्वरविमुं ध्यायामि सदन्दितौ, कुवे तत्करषया निरोधविवृतौ सन्देहविध्वंसनम्‌ १। १ ।1 रोधस्य स्कन्धार्थतवास्रथमं तत्स्वरूपं विचार्यते । तत्र “निरोधोस्यानुशयनमात्मनः सदह शक्तिभि"रितिवाक्या- मर्थ शक्तिमिरनुशायनं निरोधः । आस्मपदान्निगंणं परं ब्रह्म ब्राह्मम्‌ । (गणश्च ्नातमशब्दादि' तयत्रातमशब्दस्य ौरितत्यात्‌। ततर “कृषिभूवाचकः शब्दो णञ्च निवृतिवाचकः तयोरेकयं परं रह्म कष्ण इत्यभिधीयते" इति रतेः, यण भित्यादिवाक्याचच परमात्मत्वं छरष्णस्य सिद्धम्‌ । अतः कृष्णस्यानुशायनं निरोधः । अनुशयनं नाम लीखनु- विष्णुः सवगुहाशंय"" इत्यादौ शोकधातोः स्थिव्य्थकत्यात्‌। न हि गुहायां शोत इति व्युतपन्नेन गुदाशयशब्देन तद्राया अधिद्यादृत्तित्वात्‌.। अतः शीङ्धातोसतदृशस्थितिरत्रार्थः । एषं सति शक्तिभिः स्ट भगवतः स्थितिः पतोपसनोर्थः। कस्यानुरूपेत्याकाङक्षायां रिथतेर्टीकाभ्रयोजनका्ठीलासुरूपेति वोध्यम्‌ । एवच्च कृष्णरय लीखानु- मेति सिद्धम्‌ । स्थितिरपि ` लीलविशेषोनेकविधरीलसाधकः। अतः सर्वलीटासाधिका स्थितिरूपा लीला मः । स च प्रपच्च॑मध्य एव स्फुटः । कृष्णावतारस्य परपच्च एव जातत्वात्‌ । तदुक्तं निवन्धे “स एव कदाकिऽ्न- णं एव प्ादुभूतः कृष्ण इत्युच्यतः' इति । अतोनेकशक्तिभिः सह कृष्णस्य म्चे क्रीडा निरोधं इति फलितम्‌ । निरोधोस्यानृशयनं प्रपन्चं क्रोडनं हरेः । शक्तिभिदु विभाश्याभिः कृष्णस्येति हि लक्षणमिति । इह

$ ४

येतिपदं मूटस्थात्मप्दञ्याख्यानरूपम्‌ । भागवतमते कृष्णस्येवात्मत्वेन निरूपणात्‌ । अत एवावतारान्तरटीलायां : नव्याधिरितिभाकः । एवं निरोधशब्दरोनुशयने रूढ इ्युक्तम्‌ । किञ्च, प्रपञ्चधिस्तिपू्विको

नितरां रोधौ निरोध इति व्युत्पत्तेः । रोधः कस्येत्यपेक्षायां भक्तानामपि पूर्घस्वन्धार्थसङ्गत्या भ्यते । पिक्षायां प्रपन्नो प्ाह्यः । तथा सति भ्रपञ्चाद्रोध इति सिद्धयति स्म । प्रपच्चाद्रोधेपि “कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य । इन्द्ियाथौन्विमूढात्मा मिथ्याष्वारः स उच्यते" इतिवस्पपच्चस्मरणं चेत्तदा भगवह्टीकानभवे मुख्यो ऽधिके स्परणमपक्वित, तदुपसर्भेण लभ्यते । नितं रोधः प्रपञ्चविस्मरणपूर्वकः स॒ निरोध इति । वस्मिभ्निरोध इत्य- नरोध इति ज्ञेयम्‌ । स हि एरमर्च्युत्पादकटीरखाजन्यत्वेन परमयुखरूपत्वादासक्तिरूपो ` भवितुमह्यति । एवं यौगिक-

्रप्नविस्पृतिपूथिकः मगवदासक्तिर्निरोध इति फलितम्‌ । “या तु व्यसनसम्प्राधिनिंरोधः सं तु कथ्यते, इति भरताचारथ याया आसक्तेरेव निरोधत्यकथनाच्च । सा च “इति नन्दादयो गोपाः कृष्णरामकथां मुदा । कुर्वन्तो रमभाणश्च नाभि" त्यत्र, “शय्यसनाटनालपस्नानक्रीडशनादिपषु । न विदुः सन्तमात्मानं वृष्णयः कुष्णदेवता"" त्यत्र श्व । एत्रयुभयं निरोधपदवाच्यम्‌ । “समुदायो जन्मयाची क्रीडायुक्तस्य वै हरेः । प्रपञ्चविस्मृतिः सच्तिर्मक्तानां वापि

निवन्धाधिरोधशब्दस्य योगिकत्यपत्ते मक्तकर्मकनिरोधवत्कृष्णक्मैको निसेधोपि ोप्यततया विवरद्वितः । यथा भगवता क्ता भगवद्टरो भवन्त्येवं पुष्ठिभक्तर्टीदभिर्निरुदधो भगवान्भक्तवश्यो भवति । अत एव भगवता भक्तेतरविषयक- सस्मिन्प्रदरिते “नाहं तेभ्यो. मनागपीः स्येन । इममर्थं सूष्यितुं स्वहदयरेये भगवतः शायनसाचाथरुक्तम्‌ “नमामि तेन । “अभ्यत्र गतिरहितो य" इति दिप्पण्या व्याख्यातं च । अन्यच्च, “आभासश्च निरोधश्च यतश्चाध्यवसीयते । बरह्म परभीत्मेति शब्यत इत्याद अ्रल्यो निपेधपदयाच्यः, स च अपद्चप्रतियोगिकः। एवं च खुबोधिन्युक्तया तथा पू्योत्तरस्कन्धार्थसङ्गस्या नवमदशमार्थसङ्गतिविचारे भक्तानां अपञ्चप्रख्यो निरोध इत्यायाति । अतएव बोधिन्यां (भक्तानां भपद्वाभावो निरोध" इत्युक्तम्‌ । इहापि सुबोधिन्याम्‌ “अतो निरोधो भक्तानां अपड्वस्येति वथा च भक्तानं भपश्चस्य भरखयस्तिरोधानं नित्यदीलोपयिकदेहत्यफल्शो जाडन्थात्मकभपच्चमावदय दति सूतोस्तलक्षगेषु षु निरोधस्थाने संस्था पठिता ¦ संस्था च नैमित्तिकः प्राछतिको नित्य आत्यन्तिको खयः । संस्थेति कविभिः :-स्वमावत'' इत्यनेन अखयरूधा उ्याख्याता । अतो निरोधशाब्देन प्रय ष्यते । 'निरोधोस्यायुशयनमि'ट्यस्य शक्तीः शाययित्वा तद्धोगारथं भगवतः शंयनर्भिःति व्यार्याततम्‌ \ तत्रापि शक्तिशयनानन्वरं ` शयनकथनेन'भखयं

जताग्स्थो नवमकादिकाम एव प्रारभ्यते श्रीलासुभट रिति विदौकूवेन्तु भगव्दीयविदरासिः । ` ` |

$ श्रीमद्भागवतम्‌ [ स्कं. १०१. अ १ श्लो. १६

उक्तः । अतो भक्तप्रपश्चसंपादिकाः शक्तीः स्वस्वरूपे तिरोहिताः छरस्वा तिष्ठति ततो भक्तान्प्रति. प्रपञ्चस्तिरोभमधषस्यतो भक्तास प्रपञ्चनिवृत्तिरिति सिद्धयति । एतदभिसंधायोकतमनत्र यावदबहिः स्थितो चह्जिः प्रकटो वा विन्न हि । तावदन्तस्थितोप्येष न दारुदहनक्षमः । एंव स्वंशतो विष्णुः भ्रकरश्चेन्न तद्विशेत्‌ । तावन्न लोयतेः स्मिति कृष्णसमुद्यम इति । इदमन्र क्षेयम्‌ | स्क्च्हन्दद्मीखभिभंगवान्निरोध्यभक्तानां देह्ादिसक्छटभ्रषच्छे स्यानन्दं प्रवेशयस्तिरोहितानन्दमप्यादिभोवयति, ततो भगवदानन्दानु- भवयोम्बालोकिंकदेदसभ्राप्तौ जाडयादिरूपपूरवप्रपच्चभाचो रीयते । अयमेव प्रख्यपदार्थः। अतो भक्तानां प्रपञ्चप्रखयो निरोध इति फलि स्म । तथा च ग्रपश्चे शक्तिभिभंगवसत्ीडनं, भक्तानां म्रपद्छविस्छतिपूर्विका भगवदासकतिः, भक्तानं प्रप्राभावश्चेति जयं निरोधपदवाच्यम्‌ । तत्र भगवत्रीडनं करणं, भगवदासक्तस्यौपारः, भक्तानां अरपच्चामायः फठमिति त्रितयरूपो निरोधः स्कन्धा्थः । एवमत्रेदं सिद्धम्‌ । भगवाननेकशक्तिभिः कर्णरूपनिरोधातस्मिकां क्रीडां कुर्वन्‌ प्रपच्चविस्पतिपूर्वकमगवदासक्तिरूप- निरोधात्मकव्यापारेण प्रपञ्चाभावरूपफखतमकनियोधं सेवकानां संपादयतीति श्रिष्यपि निरोधपद्च्यवहारः सुबोधिलीनिवन्धादिषूप- खभ्यत इति सर्वमद्टम्‌ । कि, “लौकिकेषु तु भावेषु यत्रैव हरिवेशनम्‌ । निवतते तदेवात्र बहर दौरूमयं यथे" तिकारिकायां फलात्सकी निरोधः उक्तः । तथा हि छौकतिकेषु भवेषु पदार्ेषु यत्र यत्र मगवान्‌ प्रविशति तत्र तत्र चिदानन्दथोस्तिरोभूतयोराविभवात्तदेव ूर्रस्थितस्वरूपं तिशेहितानन्दकं निचर्तते, ब्रह्मात्मकं भवति । प्रकटसश्चिदानन्दकं भवतीति यावत्‌ । ततर दृष्टन्तः बह रित्यादि । यथा वद्िप्रबेशे दारूणां बह्वरूपलयं तदित्यर्थः । णवं भक्तानां प्रपञ्चप्रख्यो बोध्यः । अन्यश्च, शक्तिशयनानन्तर्शयनबाचकेनालुखयन- शब्देन मोष्योर्थोऽपि विवक्चितः। तदनुसारेण स्कन्धारम्भे स्कन्धार्थरूपं नमस्यद्धिः श्रीमदाचार्यचरणैः “नमामि हृदये शेषे लोलक्षोरध्िशायिनम्‌ । ख्मीसह खलखोलभिः सेव्यमानं कलनिधिमि” स्युक्स्या रदस्यलीलानां निरोधपद्वाच्यत््ं सूष्ितम्‌ । तदनुसारेण प्रमुचरणैषिप्पण्यास “नुशय्यते अनेने"तिकरणव्युलत्ति प्रदश्यं निगूढभावकरणं येन स निरोध इत्युक्तया स्वकीयेषु स्थपिषयकभावोत्पादनं यया रीखया च्यते सा निसेधपदवाच्येःसयुक्तधद्धिगुतसलखयाः स्कन्धार्थता प्रतिपादितेति बिहद्धिविंभाव- नीयम्‌ । एतरं च शुकोक्तिमुबोधिनीरिप्पणीषं सर्वत्राविरोध इत्येकं एवाशयस्तिसणामिति प्रादुभेवति स्म । तथा सतीदं सिद्धम्‌ , देहादौ चिदानन्दयोः प्राकट थ न जाङ्यादिप्रपञ्चमावप्रख्यः फलरूपो निरोधः सिद्धः । तस्मिन्सति जाडयाभावेन प्रपच्चे धिद्यमाना- नाभपि भक्तानां कृष्णानन्दानुभवयोग्यदेह्वं सिद्धयति \. इदमेव यमुनाष्टके “ममास्तु तव सन्निधो तमुनबसवमेतावता त्यनेन प्रार्थितम्‌ । ततो निव्यलीलाग्रवेशः स मुक्िपदवाच्यः । निरोधटीखयां भक्तानां सोधारणमायागुणरहितत्वेपि खील्स्थभक्तनियाम्‌- कान्तशङ्गमायागुणव्याप्रत्वेन लौक्रिकसादश्यय्यवदारः पुराणादौ तेषाम्‌ । अन्तरङ्गयोगमायागुणनिवृत्तौ निव्यरीलाभरवेशरूपा युक्तिरतो मुक्तिलीरछयं सुद्धनिरणत्वमिति विवेकः । “भुक्ति्हिस्वान्वधारूपमि ''निवास्यात्‌ 1 सगुणत्वस्यान्यधाकूपत्वात्‌ । का ॥। १६-१७॥ हेतुद्यमस्वीकरणकापटचं रिति । देखादयन्नत्यारः कमेण चलतुणौमध्यायानामथौः देतूद्यमस्वीकरणकाप दूयैरभ्यायार्थरवयवैः कृत्वा प्रथमो जन्मग्रकरणार्थरूपो जन्भरीखतसको भगधान्महमनवयवीत्यर्थः । दह स्कन्यवे पश्च भ्रकरणानि तेषां जन्पादयोथीः । ते जन्म- रूपोर्थः प्रथमः, स च देत्वादिभिरबयवै्महतवं प्राप्नोतीत्यर्थः सम्पद्यते । तत्र पूवौध्याये जन्मनो देतुर्निरूप्यते ल चाङ्गतया जन्मप्रकरणे सङ्गतिं प्राप्नोति । द्वितो जन्मो्मः, सोपि जन्मसम्बन्धितया जन्मन्यन्वेति। तृतीये रूपान्तरस्वीकारः, स "च भगवतो जम्म- बोधकः । अन्यथा “तमद्‌ भुतं बाख्कमि' त्यादिविशेषणोक्तभगवद्रपतत्त्वानगतिसम्पन्नयोदे वकीवसुदेबयो “रूपं यत्ततमाहुरव्यक्त- मा्यम्‌"' “विदितोसि मवान्साक्षासपुरुपः प्रकृतेः पर इत्यादिभिः स्तुषतोजन्सज्ञानं न स्यात्‌ । तथा सति सर्वोपि स्नेही बाध्येत । रूपान्तरसवरीकारे तु ममायं बा इतिबुद्धया “तदा तु स्वत एवासीद्धगवद्वावसङ्गतिरित्थादिवाक्योक्ता भावना सिद्धाभूत्‌ । अतो कूपान्तरस्वीकारस्य जन्वोधकल्वाज्जन्मभ्रकरणे निरूपणं सङ्गतमेव । चतुर्थे कापट मुक्तं, तन्मायाकार्य, तद्प्यावश्यक, माययैव भगवतो जन्म । वस्तुतो ब्रह्मणि जन्माभावात्‌ । शराजन्परस्य तनुश्ञजननाप्ययेहा सायाविडम्बनमवेहि तथा नटस्य ' देघकीलन्मवाद्ग इत्थाद्िवाक्येभ्यः । अतो जन्मम्रकरणे मःयाकाय॑स्य नाट्‌ यस्य निरूपणयुचितम्‌ । नादयस्य जन्मसाधकत्वात्‌ । एवं हेत्वादीनां जन्म- प्रकरणे निरूपणं संगच्छत एव । वस्तुतस्तु परज्रह्मणः पुरुषोत्तमस्य श्रादुमौवो न तु जन्मे । प्रादु मौवप्रयु््ता जन्मोत्सवादिखीख । अत एव “सि्वन्तयोऽजनयुञ्जगु“रित्यत्राजनपदं श्रीदयकेनोक्तम्‌ । देवकीनन्दनयशोदानन्द्नादिनामान्यपि प्राकट्यमयुक्तान्येव । स श्व भ्रकरणार्थरूयो भगवोश्चतुूप इत्याहुः--प्द्ुम्नछ्वानिर्दश्च वासुदेवस्तथापर इति । तथा च प्रद्युम्नादिचतूरूपो भगवानेवं जन्मलीलतमक इह भ्रकरणे प्रतिपादय इत्यर्थः सम्पन्नः । "ववुमूतते जैन्मतोत्र तथाध्याया निरूपिता" इति वाक्यात्‌ । अत एकैकस्मिध्याये भ्रय॒म्नादेभिरूपणम्‌ , न वु प्रयुम्नाद्योऽष्यायाथौः) किन्तु भ्रयुम्नादिचतुम्य हो भगवाञ्जन्मभ्रकरणभ्रतिपाद्य इति भावः ॥२३-२८३॥। छ ् (५) भगवदीयमिभेयरासनिर्मिला सीसुबोधिनीकारिकान्याख्या ` । । श्रीरासरसिकाय नभः 1

श्रीक्ृष्मास्यकचो वल्दे दुर्योधं `विदुषामपि । तदैभास्यातरवचौ बन्दे तत्सुबोषत्वंसाघनम्‌ ।॥ १॥

सुबोचिन्याः समृद्ध्य प्रायः सकलकारिकाः । तत्र पूवं विरोधस्थां विकृणोमि समासत्तः । २ ॥

`-गित्पणीचेखमाश्ित्य प्रकाशं पौरषोत्तमेम्‌ । गौस्वाभिवल्लभीयं चः किंश्विद्रग्तुः सभुत्हे ।। २ ॥। ` ` ---ओ्रीमदाचार्थवयी दशमस्कन्धविवरणां 'विकीषंवोऽत्र स्कन्धार्थरूपोऽपि ` ` अगवनेवेति ` ज्ञापनाय स्कन्धारथरूपं भगवन्तं नमस्यन्ति--नम्ामोचि । स्वीत्ममविन दासं प्राप्तेन रेषरूपेऽस्मद्‌धृदये यो सीखक्षीराच्धिस्तन्न शायिनं लक्ष्मीसहसं -

श्लो. ९६ ] अनेकवप्राख्यासमखृङकृतम्‌ १५

ठयमानं कलानिधि पूणः युरुपो्तमं नमामि । अत्र लक्षमीसहस्राणि च टीव्यश्च ताभिरुक्ष्मीसहसलीत्मभिरिति तक्षपीसह्ाणां छी इति तदपुरुषराश्नयसे तु लीखाक्नीरान्विशायिनामित्यननोक्तलीलछपदेन परभुषीखमध्यपातिनायिकाः तकुक्तिरलुपयन्ना स्यादिति व्याख्यातं टिप्मण्याम्‌ । तथाः च रीर्क्षीरान्धिशायिनमित्यत्र टीलापदेन सामान्यतो लकष्मीसदस्लरीलाभिरित्यत्रः तु कश्ष्मीसहखरपदेन स्वरूपेण सेवा, रीरखापदेन कटाक्षादिरूपाभिर्खीलामिः विवक्षितेति न पुनरुक्तिः! मूले “निरोधोऽस्यानुशयनम्‌" इति शयनपदोक्त्या नारायणे शयनं प्रसिद्धमिति साम्यमावार्थनिरूपितम्‌ । अत्र रिप्यण्यामनुशयनशव्दप्थां द्विधा स्थीतः--भावन्युखत्तिपके तं्तहटीलानुरूपा करणव्युलयततिपततेः तु स्वकीयेष्वेव स्वविषयकमायो्पादनसाधनीभूता लीला चेति । यदुक्तं दिप्पण्याम--भूले अनुश॒यन्‌- आवार्थकखपतते लु अनुशय्यतेऽनेनेस्यनुशयनमिति करणन्युप्या' इत्यादि । तत्र भावाथकल्वपन्ते इत्यस्य भावत्युत्पत्तिपन्त

निगूढभावारथकलपक्ते इत्यार्थः । तथा च अनुशयनशब्दघटकीभूतशीङ्धातोनिगूढभावोऽथेः । ल्युट्प्रत्ययः अदं एवोक्तम्‌--“ताभिः सहास्मनो निगूढमावकरणं येन स निरोध" इति। निरोधशब्दृसय योगिकाभसतु प्रपञ्च-

अगवदासक्तिःः भरताव्वार्योऽप्याह--भ्या तु व्यसनसंपत्तिर्निरोधः स तु कथ्यतेः' इति ।\ १॥ अथ प्रकश्ण्थरूपं शिरिति। आद्यं जन्सप्रकरणं चचुर्भिरध्यायैः । द्वितीयं तामसप्रकरणं प्रमाणप्रमेयसाधनफलनिरूपकंश्चतुभिरवान्तर- राजसग्रकरणमपि प्रमाणादिनिरूपकेश्चतुभिः प्रकरणैः । चतुर्थं साच्विकपमकरणं प्रमेयसाध नफलनिरूपके स्त्रिभिः शुणप्रकरणमैश्वयौदिगुणप्रतिपादकैः षड्भिरध्यायेः। अचर सात्त्विकानां प्रमाणवबलपेक्षाभावात्त्ीण्येचावान्तकर- तं: दशमस्कन्थनिवन्ये “प्रमाणानां वं तत्न सात्त्विकानां न मृग्यते ॥ भ्रकरियत्रितयं स्थत प्रमेयादि निरुप्यते" । णामि भायः क्रमेण. रेशरयवीर्ययशाःश्ीज्ञानवेराग्यनिरूपकैः सप्तभिः सप्तभिरध्यायेः । तामसप्रकरणीयखप्रकरणे तु पद्ठमाध्यायेः धर्मी । षष्ठाध्याये वैराग्यम्‌ । स्मे युगखगीताभ्याये ज्ञानमिति । एवं साल्िकप्रकरणेऽपि सुबोधिन्यां षष्धिमः षिभः पदिभरध्यायेः भ्रमेयलाधनफलप्रकरणीयान्धमोन्निरूप्य संलम्न रेव त्रयिशदादिभिश्विमि- धर्मिणो निरूपिताः । निबन्धे लु नैवं कमभेदो विवक्षितः । सुबोधिन्यां तु प्रमेयसाधनफटनिरूपकः षिभः पद्ठिमः धमोर्थकास चरिरूपयन्ति । धर्मिनिरूपकेस्िभिरध्यायेमोश्षो निरूप्यत इति धमीथं्छममोक्षप्रकरणान्यपि विवक्षि-

ठववस्था ॥२।। एवं श्रकरणार्थरूपं भगवन्तं नमस्छरत्य स्कन्पा्थतरकरणाथौध्यायाथंविचार परतिंजानते--दशमाथं बेचारितोऽपि स्कन्धार्थः संत्तेयेणात्रापि विचार्यत इत्यर्थः । एतरं विचारे रपिज्ञाय दशमाथं आश्रयो निरेभरो वेनि व॑पश्म्‌, निरोध एवेति सिद्धान्तं च वक्तु प्रथमं सोपपत्तिकं संशयमाहुः--नवलक्षणलक्य इति । सरो- छयसय करष्णसय दशमस्कन्धे निरूपणादाश्रयो दशमार्थो, वा क्रमभावि्यान्निसेधो दशमा्थं इति संशयः ॥ ३ ॥ पूर्वपक्षमाहुः--लीलानिर्धरक इत्यादिसा्धदरयेन । पूर्वमीमांसापच्रमाध्याये क्रमवोधकानि श्रुवय्थपठनस्थान- ; षटप्रमाणानि उक्तानि । तेषासुत्तरोत्तरं दौमैल्यं पोक्तम्‌ । यथा वा अ्थक्रमात्‌. पाठक्रमो दुभैखः । एवं सनि जुहोषि “यवागू पचति” इत्यत्र. अथक्रममाभित्य पूर्व॑ यवामूपाकानुष्ठानमङ्गीकृतम । पाठक्रमेण पश्चाद्यवामूपाके सात्‌ । तथात्रापि पठक्रमत्यागेन अर्थक्रममाश्रिरय आश्रव एव दशमस्कन्धाथः । ननु व्युकरमेण श्रवणे फं न शरङ्कथोक्त' यथाकयंचिदिति । किध, ठोके निरोधः प्रलय इति प्रसिद्धः, स श्रकते दशमस्कन्धे न प्रतीयते किन्तु दरशस्कन्धे प्रतीतः। चथा च दशमस्कन्धस्य अंशिलीलानिषूपकसत्वेन महत्वात्‌ शुद्धस्य कृष्णस्य लीलया सहित आश्रय इह स्कन्पे परति गा इति पूलंयक्षः ।।४-६। तं दृषयन्ति--न हीति । .सरगनिस्लगोदिनवरक्षणसापेक्षस्य म्र लिहपणं सुकरं न भवति । एवं सति नयलक्षणानि अनिरूप्य नवलश्चणसापेश्च आश्रयः कथं निरध्यते ।। ७ ॥ लीलाहयेति । आश्रवश्रवणात्‌ फरसिद्धौ सत्यामग्रे एकादशद्वादशप्रतियाश्चमुक्तिनिरोधरूपरलीखा यकथा दथा भवेत्‌ । ब॑सकन्धार्थंस्य कारणता उत्तरोत्तरस्य काय॑तारूपा सङ्गतिरस्ति । तथा सतिं भुक्तिनिरोधौ अनिरूप्य पूर्वमेवाश्रयनिरूपणे ; . कारणकार्यतारूपा सङ्तिनश्येत्‌ ॥ ८ ॥ ननु दशसर्कन्धस्य नवरक्षणलक्ष्यक्रम्णनिरूपकत्वादाश्रग्रार्थकत्यमेव प्तं शङ्कां परिदरन्ति-शष्णसत्वेकादकेष्यस्तीति । तथा . च एकादशस्कन्धे ऽतिन्याप्षिः स्यादिति भावः । सिद्धान्ते क्रमश्च स्वीकृतो सवेदिति । निरोधार्थकल्वपक्च हत्यर्थः । एतं निरोधस्य दशमाथतवे निर्णीय निरोधरक्षणमाहुः-- स्यादि । अच्र शनिरोधोस्यानुशयन'मिति वाक्यं द्वितीयस्कन्धदशमाध्यायस्थम्‌.। तस्यैव विवरणं प्रपन्चं क्रीडनं हरेरिति । वुशायनमिस्यत्र ददं शब्देन हरिरेव न तु जीवः। एतेन अस्यात्मनो जीवस्य हररयोगनिद्रामनु पश्चात्‌. शक्रितिभिः निसेध' इति -श्रीधरव्यास्या उ्यावत्तिता ॥ ९ ॥ त्रं स्वसिद्धान्तानुसारेण निरोधं छक्षयिखा' दष्टभूभुजां प्रख्यो दति मतं निराकुर्वन्ति--नेमित्तिकं इति । धर्मग्छानिनिमित्ताद्रिणा कृतो इष्टशमजां निरोघः रख्यरूषो दशाविध- थं, ॥ १० ।। स निरोधोच्र स्कन्धाथंत्वेन सद्धिं आद्यः, किन्तु मगवदासक्रितिरूपनिसेधस्याङ्गभूतः सं इति भावः । न्‌ नन्दवसदेवादीनां भगवता स्यस्मिन्नासक्तिरेव ददीछ्रता ।. तादशनिरोधस्याम्राह्यतवे देतुमाहुः-मादन्तश्रोरिति । रसता दशो वक्तव्यो यः संपू्णस्कन्वेऽनुस्युतो भवति । एवं सति आद्यन्तयोजंन्ममकरण्गुणप्रकरणयेदुष्टमारणामावाद्क्षणस्या-

न

१६ श्रीमद्भागवतम्‌ [ क. शू. अ. १श्छो. ९

प्रदेश दत्यन्यापकं टक्षणभिति मावः । भृक्तावपि एकादशस्कन्धेपिं दुषएटमारणनिहूपणादेतिव्यापक छक्षणमितिं भावः । एवं सति दषट- मारणात्मकटीखया दशविधलीलामध्यपातित्याभावेन लोलाधिक्यं भथेत्‌, एकादशी सा सीखा भवेदित्यथः ।|११।। दृषणान्तरमाहु

त्थ जन्मकथनमिति । तक्ष्य दष्टमारणारथं प्रथमस्कन्धे ऽषमाध्याये चतथा यरमर्हसानां मुनीनाममलात्मनाम्‌ । मक्तियोगविधानार्थं कथं पश्येम हिः शियः" इति प्रथायाक्ये भकरितियोगपिधोनार्थमेव भगवदाविभौवस्योक्तस्वादुदृष्टमारणस्यं भगवदचतारप्रयोजनाङ्गीकारे कुन्तीस्तोत्रलिसेध इसि द्टमारणलशक्षणो निरोधो न स्कन्धाथं इव्यथः । यत्यपि कुन्तीसतृतो ` “केचिदाहुरजं जाम्‌" इस्यादिश्छोकैषु दतपवश्रादिकमपि ` अचतारप्रयोजनमुक्तं, तथापि पूर्वपक्षलेन, न तु सिद्धान्तत्वेनेति च्यार्यातं --सुचोधिन्याम्‌ ॥ १२.॥ आश्रयस्य दृशमाथ्वे दुषणान्तरमाहूः--का्थंकारणेति । कायकारणेति भावभ्रधानो निर्देशः । ` आश्चरयन्ञानस्य कायत्वं, नवखक्षणक्तानस्य कारणस्वं; ` तयोहीनिरिस्यथेः दृषणान्तरमाहुः--प्रक्रान्तेति । दशमस्य विद्ध यथं नवानाभिष -खश्षणभि"द्युपक्रान्तत्ान्तेस्यः पूशवमाश्चग्रोक्तौ उपकरान्तत्याराए्व भवेदित्यथेः । अचर निबन्धे “भक्ताः पूर्वतर. निर्दिष्स्ते सोद्धल्या. विमुक्तये"" इस्यनेन भक्ति निरोधयौः कायकारणमावसङ्गतिलिरूपिता । सङ्किं सूचयन्तोत्र भूम्युद्धरणमपि भक्तत्वादेवेत्याहुः--भक्तत्वादिति । भारहरणाद्ध - तोदुःखादुभूमेरुद्धासे भक्तत्यान्निरूषित इत्यथः । तथा च कायंकारणभावसङ्गत्या भक्तानामेव निसेधः ` सकन्धार्थो, न ठुःदुश्भूञचजां प्रख्य इति भावः ॥ १३ ॥। प्रकट इति । यदा परमानन्दः पुरुषोत्तम एव प्रकटो सयति तदेव सूमेर्दत्यकृतमदनक्लेशहानिः स्थादिति देतोस्तस्याः प्रथिच्याः समृद्यमः, ब्रह्मशरणगमनद्रारा भगवत्समीपगमनमं । तथा चोक्तं सुबोधिन्यां हवितीयस्कन्धसपर- माध्याये “भूमेः सुरेतस्वरूथविमर्दि्ाया'' इति श्लोकथिवरणरं मदे नक्टेशामावाथं साश्नादानन्दमयः, पुत्रत्वेन. जननाथ प्रयुम्तः ध्र्मरश्ाथमनिरद्धरो नारायणांश भूमिमारनिराकरणार्थ सितक्ृप्णकेशांश इति ।। १४ ॥ ब्रह्य ति । अत एव भूमेः केवभक्तः त्वादेव \ ब्रहमरद्रादिदेवानामन्यसंश्रथः भूमिसंश्रयः । ब्रह्मादयो भक्ता अपि अधिकारिवात्‌ स्वयं विज्ञापयितुमशक्ताः केवलभक्ता

भुवमभ्र कृत्वा विज्ञापितवन्त इत्यथः । भक्तानामेवेति । अतो भक्तानामेव निस्तारकरणादेतेषामेव प्रपक्वस्य निरोधो विस्मृत्यास्मक अआत्यन्तिकिश्रख्यरूपो श्राद्य;ः । द्वादशस्कन्धे आत्यन्तिकप्रख्यस्य मोक्षात्मकतवेन स्वीकारात्‌ ¦ तथा च निरोधशब्देस्य प्रखयवाषच- कलेपि भक्तानां प्रपच्स्य विस्मृत्यात्मक एव खयः आसक्तयङ्गत्वेन स्कन्धाथेः स्वीकत्तच्यो, न तु टुष्टमूभुजां प्रख्यः स्कन्धाथं दति भावः ।। १५।। ननु अप्रकट एव भगवान्‌ मक्तनिरोधं कुतो न कृतवानिव्याशङ्कयाहुः--पाव दिति । काष्ठाद्रहिःस्थितो बहि सथनादिना प्रकटौ वा वहियोवत्काष्टं न प्रधिरोत्‌ तावसयन्तं एष बहिः काषठमध्यस्थितोपि दासदहनसमर्थो म संघति, एषं सवे व्यापकोपि विष्णः प्रकटी भूतया भक्तद्टदयापरिकं न प्रधि्ेत्तावत्पयन्तं सवं भक्तदेदेन्द्ियादिकं विद्यं न प्राप्नोति । सोकिकल- परित्यागेन अल््रश्किरयं न प्राप्नोतीत्यर्थः । इति हेतोः कृष्णपमुद्यमः आभिषेशां शभागेनेत्यादिप्रकारेण अवतारार्थं भगवदश्चमं इत्यथः । एतेन कृष्णोद्यसरूपस्य द्वितीयाध्यायाथंस्य स्कन्धार्थ्॑रकरणाथौभ्यां सङ्गपिरपि सृचिता । उद्यमरयावताराङ्गत्वम्‌ । बतारस्य निरोधाङ्गल्यमितिं ।। १७ ॥ अथ रूषान्तरस्वीकरणस्यः तृतीयाध्यायस्य स्कन्धार्थेन सहं हेतुतवरूपां सङ्गतिं वंशंयन्तैः प्र्ोजनमाहृः--रूपान्तरं त्विति । “वभूव भ्राकृतः शिदयुरि' त्यत्रोक्तं रूपान्तरं नटवत्‌ स्वीकृत्य च्रिविधौन्‌ तामसराजसंसास्तविकं- भाधापन्नान्‌, निजान भक्तान्‌ उज्जहार उद्धृतवान्‌ } एवं स्कन्धार्थं विवाय प्रकरणानि विभजन्ते--पश्च प्ररणोनीति । स्पष्टम्‌ । एवं प्रकरणन्वतुष्टयाध्यायसस्यामभिधाय गुणप्रकरणसं सख्यां तत्रोपपत्ति वाहुः भगवानेद नान्थोतरेति । अन्न स्कन्धे भगवानेव रे्ययौदिगुणवानेय निरोधकती निरूप्यते, न तु अन्यो नि्धर्मकोदिस्तदर्थं षण्णां भगानाभैश्र्यवीययशःश्रीज्ञानेवेरा स्याणानभिधों निरूपणम्‌ । तथा च षड्भिरध्यायैरणप्रकरणमित्युक्तं भवति ॥ १८-२१॥ एवं प्रकरणानि ` विभज्य चतुर्भिजन्मग्नकरणनिरूपणे देषुमाहुः--चतुभूतेरिति । पासुदेषसंकषणभदयम्नानिरद्धानां क्रमेण तत्त्कायौ्थं चतुरष्वध्यायेष्वाविभौयो सेय: । तटुकेतं निबन्धे “प्रथमे बाखुदेवोमृष्रसदेबह्दि स्थित्तः। मद्युवारणसासथ्यमन्यथा न मेत कचिदि' त्यादि ॥। २२ ॥ अथ जन्मप्रकरणौयाः- ध्यायाथौनाहुः--केत्मेतिं । भगवदवतारहेतुः भक्तदुःखं प्रथमाध्यायाथः । अवताराथं भगवदथ्मो दहितीयाथः । रूपान्तर- स्वीकरणं ठृतीया्थैः । मायाकायं कापर यं चतुथथः । एवं हेस्वादिभिरध्याया्थैः प्रथमो लन्मप्रकरणा्थरूपो भगवान्‌. महानिध्यर्थः

भ्रथमश्रकरणाथंरूपो भगवांस्वतूरूप इत्याहुः--ग्र्यस्नश्चानिरुढश्च दासुदेवस्तया पर इति । परः सकपणः । अत्र निवन्धोमु- रोधादयं क्रमो न विवक्षितः इदयुकत' टिप्पण्याम । निबन्धे हिः “श्रथमे वासुदेबोमदसुरेवहृदि स्थित'” इत्यादिना वासुदेवसङ्कषेण- ्रय्यम्नानिरुदढध एव क्रमेणोपपादितां इति स एव क्रमो भ्यः ।} २३ ॥ हेतुश्चेति ! सगवदवतारे भक्तः देतुस्तस्य भेषिध्ये तास्यंसाहुः--पुण इति । सत्त्वादयो गुणा एव भक्ताहितप्रदः भक्तटुःलदायका इत्यथः । भक्तदुःखहेतोखचिध्यं पिवरण्बन्ति केखादेरिति । भक्तगतं टःखं त्रिषिधभित्यथः । अत्र श्रीवहमगोस्वामिनः “कंसादिकृतं दुःखं भूमेः !. काररूपाकाशवाणीक्ृतं दुःखं मातुः 1 भगवदेवताराज्ञानङ्ृतं शुःखमन्येषां सर्वेषामिति पिभागः। “नन्दाद्या ये त्रे गोपा उतिवाक्यश्रवणानन्तरं कैसेन कृतं दुःखं भगवदताराज्ञानाच्जातं जञेयं, अनेन टःखेन भगवानवतरिप्यतीति ज्ञाने तु दुःखं न भवेदिति भध इति व्याख्यातयम्तः । श्रीपुरुषोत्त- मस्त आवरणभङ “कालो द्रापरफलिसंधिरूपस्ततो भूभेदंखम्‌ । कंसादेमीचटुःलमक्ञानजनितम्‌ । कंसमूखत्वजनितमन्येषाः मित्त व्याचख्युः ।। २४ ।। यथायोग्यमिति । भगवदवतारहेवुमूतदुःखनिरूपकेत्राध्याये एषां भूम्यादीनां यथायोग्यं दुःलं निरूप्यते ।२५॥ प्रश्न इति । त्र प्रथमेध्याये प्रकरणन्रयात्‌ प्रश्नोधिकः प्रोक्त इत्यथः । स्कन्धद्ितयवतन इति । “देहं सानुषमाध्चित्य कति घषोणि

मातृप्रकरणम्‌ अन्यप्रकरणं चेति । तदुक्तं निबन्धे, ।भ्रश्नेन सिताः पूर्व, चतखः प्रक्रिया मसा" इति । -श्छोकैमूंमिसान्तरनं वाचा । उपायेन देवक्याः पञ्चरिशद्धिः । ततोष्टभिः सर्वषा"'मिति ।। २६ ॥ घंशविस्तार इत्यादिसाद्धश्छोकेन नवमस्कन्धोक्तचरित्रानुवाद्ः, “नि्रृ्ततषैरि"त्यनेन चरित्रस्तुतिश्चेत्युभौ ्तलज्ञा पकौ । पूर्वोक्तानुसंधानेन अनुवादसामथ्य मक्स्येषति भावः । अन्यथेति भक्तत्वाभावे इत्यथः |} २७ ॥ इत्यादिना भगवन्माहास्म्यकथनेन परीक्षिता स्वस्य छृष्णविषयकमक्षानमन्यथाज्ञानं च षिनिवार्यते । भावन्माहास्मये मम विश्वासो भविष्यतीति परीक्षिता युकं प्रति सवाधिकारो बोधितः । प्राणनत्वमिति । 'सैषति हश्किशासृतस्य जीवनसपादकत्वं यदुक्तं दच्छ्ुकंस्य दयासिदृध्यथम्‌ । एवं प्रश्न इति । “नेषातिदुःसहे ''ति प्रभावात्तं विहाय द्रादशभिरिति भावः। द्वादशभिः प्रश्ने हेतुमाहुः--गरुणदोषग इति । षड्गुणा एेश्वयौदयः ; धमौश्व षट्‌ मातुख्मारणादयः । उमयविधयकत्वासरश्नस्य गुणदोषविषयकत्वमित्यथंः । गुणवाक्ष्यसाम्यं धाहुः--पमत इति । यथा गुणा उत्तमा स्तथा रोके दोषा अप्युक्छटा इति गुणदोषयोः साम्येन राज्ञा दोषधाक्यानां युक्तमित्यथैः । प्भत इति भावध्रधानो निदेशः, समत्वादित्यथंः ।। २८२ ॥

श्रीकृष्णाय नमः श्रीगोपीजनवल्लमाव नमः श्रीमदाचार्य॑चरणकमलेम्यो नमः शास्त्ररीत्था बुभुर्सुबोधिका

श्रीक्रष्णास्य-वाक्पति-वैशानरावतार-श्रीमद्रल्लमाचोयप्रकटितश्रीमद्भागवतदश्चमस्कन्ध्रीयुबोधिन्याः सर्वज्ञ-फत्यकृत्य- जिकत्त्तः व्याख्या ।

; = प्रथमोऽध्यायः नमः। १०-~१-का. १. (नवमाध्यये चिद्न्यामोहिका शक्तिस्क्ता । तस्थास्तमोरूपमायायाः सर्वथा तरणं सदां निरस्तङ्कहकत्वात्‌ तदुक्तनिरोधेन अवतीति वस्तुनिर्देशनमस्कारात्मकं हृन्द्रं -शेदवेदान्तसारं श्रीभायवतमादास्म्यान्मङ्गख्मावेरः नमामीति । नमनसिद्धान्तः पञछमस्कन्धात्‌ । तौपिनीयप्रसिद्धनमनमिति र वैधिकम्‌ । हृदयं हदि अयं हृदयमिति छान्दोग्ये । ॐ: सुरिति छान्दोग्यीयच्युत्प्या व्याकरणव्युतपत्ति साधयति ¡: अत्र हदयमित्यत्र प्रकारे ठक्‌ , ऊक्‌ वा इकारेण गुणः । हृदयं शषः तस्मिन्नित्यर्थः । हृदथ इति कस्ये ङछग्या, हिदि हृदये भयं रोषः तस्मिन्‌ । हद्ादिष्युत्पत्तिरतु हरति हियते वा ब्र: पुकदुकौ चेति त केवटोपि दक हत्‌; तदाहुः हृदय इति। छृष्णनिविष्टे मनस्ययं रोषः, तस्मिन्‌ शब्दार्थसाधारणे ब्रह्मणि तदष्वरतेऽनन्तस्पेरथे । एको रुद्रौ न द्वितीयाय तस्थेः इति श्रतेः। मेदाम्बये तु यस्यान्तकरणं गिरित्र मिति -शष.इत्ति भवति, . स न टिप्पण्याम्‌, अयं भक्तिजनकव्याख्याने, अभेवान्वयस्तु तदाज्ञया शाखरीस्या ज्ञेयम्‌ । ` तादयो ्रीञ्यकरूपे यो लीलाक्षिराग्धिः निधंमेकलत्वनारकः, तत्र लीला निर्ध्मकत्ययारिका । क्षीरं यसि सर्व प्रतिश्ित'मिति श्रतेः। अब्धिः सत्यं व्युतत्तेः, आपो धीयन्ते ऽस्मिन्निस्यव्धिः । निरुक्ता, निरुक्तं पठितम्‌ । “अम्भस्यपारे भुवनस्य मध्ये' इति महानारायणात्‌। तत्र शायिनम्‌ । ज्ञानं श्रीभागवतसूपम्‌ । 'क्ञानमा् बेदान्तस्वरूपछक्षणलक्षितम्‌ । अथ “नित्यो निष्कर्ट्को निराख्यातो निर्विकल्पो निरञ्जनः शुद्धो देष एको !ति.श्रतेः। एवं धर्मिण एवं धर्मरूपेण आषिभीव उक्तः भक्तवश्यत्वात्‌ । न वृ्ठादिरूपधरैः नघमाध्याय- तत एष । ` सं च विष्णोरे वंधिधत्याभावे नोपपद्यते, अतो विष्णो शूपत्रये इदं महतः खष्ट्‌ । तदुक्तं संहितायां पष्यति । तथा चेवं तथोरूपं कमं विष्णोरिति भगवतोषीति भक्तमनोरथयूर्तिः । अत एव टिप्पण्यां शेषाधिकरणक- त्युक्तम्‌ । मङ्गलछचरणे मक्तविशिष्टफलस्य पुष्टिमार्मीयस्य युख्यत्वात्‌ । किच्च पुष्टिमंयौदातो विपरीता । त इमे नृतापिधाना' इति छान्दोग्यदहरतिद्यायां मयोदा । अखण्डनत्रह्मभाने क्षीराच्ध्यधिकरणकरोषस्यानृतापिधानश्रुतिप्रति ^ प्रिचिद्वननक्षीराव्धौ सम्भवति । पुष्टौ लनन्ते शेषे परिच्छिन्नः क्षीराम्धिः सम्भवतीति नत इमे सत्याः

अनन्तं. तु हृदये रोपे" इत्यत्रोक्तमेव । सन्निवेशस्तु पाठक्रमेण ज्ञानमार्गे धेवस्तु्यो षिुः स्छृतः' इति श्रतेः अत्र सौधयपश्रमस्ती तिप्रन्थकतु भिलिदितम्‌, परन्तु तच्छोधपत्रमस्माभिप्रं स्थतेषु न प्राप्तम्‌ 1

१८ श्रीमद्भागवतम्‌ [ स्क, १८पू.अ.१श्खो. ११

भक्तिम् 'सर्वं सव॑मयं स्वे सवौर्थवाचकाः' इति श्रव्यनुसस्णात्‌* स्वनन्तस्य शेषरूपत्वेन शय्यादिरूपत्वाद्‌ यथाभक्ति मुख्याथोदि- करममाश्रित्य सन्निवेशः । पुष्टिमयौदाभ्यां विरुद्‌धधमौश्रयत्वं रह्मधर्म ` उक्तः शिवेः पाञ्ुपतशाक् समाप्तम्‌ । नारायरे वेदशाख्वम्‌ | इन्हमयोगो ज्ञापयत्यनुषठने दनद प्रयोक्तव्यमिति । कर्मणि इन्दं न्यञ्चि पात्राणि प्रयुनक्ति गृहयसूत्रवत्‌ । अतः परं सर्वोपनिषदादौ हानन्दमपि स्वरूपलश्वणे निविष्टमिति तद्रुपमाहुः लषटमीति । तेन '्तमेत'मिति र्युक्तं रूपं पूवसुक्तम्‌ । "यदेव षिद्ययेःति शरुत्युक्त सत्तरार्धे | छक्ष्मी राधारूपा । तवुभौ बरह्मसाविच्यावंशेन जगतीं गतौ । तयोगे महाखकष्मीरिति पाद्मात्‌ । राघाष्टमीनिरूपसे उत्सघम्रतानेऽस्ति। इयं बरह्मानन्दरूपा । क्षीराव्येश्वरणःभ्यां मथने बाटत्वादापिदविकाभ्याम्‌ आचायौनन्दाविष्टभ्यां चरणाभ्यां कीडार्थमारोपिताधिमोतिकव्वे्रव्यैः सम्बन्धादाष्यालििकाक्षरानन्दरूपा क्षीरश्वेजीता । भक्तिभ्यां जाता भक्तापि । अत एव नाक्षरे ख्यः, मक्तत्वात्‌ सहक्तलीलास्तभिः सेष्यमानमित्यात्मनेषद्‌ ज्ञापयति स्वार्थः स्वङ्याभावारथ सेवत इति अतः परं धमींदमिस्थतया ज्ाठुमशाक्य इति महाचम^स्यमतेन चन्द्ररूपतःमाहुः कलानिधिमिति भ्रुवा पोडशी तस्थामन्याः कला निधीयन्ते इति । पुरुषोत्त

मोऽबतारी अधोक्चजववप्युक्तो दृश्यतरेपि चन्द्रस्य त्रिरूपत्वात्‌ । यस्यामतं तस्य॒ मतमिति श्रुतेश्च । अवतार्चतुःषष्टिकटानिधिः कला अन्मये निस्तेजसि चन्द्रे निधीयन्ते येनादियेनं सोपि कलनिधिः। सूयं आत्मा जगतस्तस्थुषश्चेति श्रुतेः । तेन द्ितीय- पादस्थे अन्तर उपपत्ते 'रित्यधिकरणे योऽक्षिपुरुषस्तत्र स्थितिः । छन्दोम्यीयोपकोसख्यिध्ा ` सङ्गृहीता । पतेन ` थमसो गुरुरदस्यभजनं भाषितं शक्ष्मी राधा सत्ता यमुनाजित्‌ श्रीस्यामिन्यो गुर्वोत्र नः इत्याप्वायौः । पू्णसपीदः न्तथ्यम्‌ । अपश्यत्‌ पुरुषं पू्ण'मितिवाक्थात्‌ । तयासोऽस्माकं गुरूरित्याचायौः लील, क्षिरान्धिशाथी स्वयम्‌ । लक्मीः स्री धनं च । कलानिधिः पुत्रः शेषो घा । (नारायण दुद ज(यते' इति नारायणोपनिषद्‌: । कमौणि भक्तमनोरथपूरकाणि । तथा च बृहदारण्यके साकारं रह्म, 'यदेकमज्यक्तमनन्तरूप मितिश्तेः। अविनाशी बा अरे अयमात्मालुच्छिततिधर्मेतिभरुतेश्च ते च महत्मतीत्या निन्वीयन्ते । तथा साधनैः सजातीयधिजातीयद्ेतरहितम्‌ । स्वगतद्रैतस्य राजसतामप्सज्ञानविषयस्य सात्तिकन्ञानेनापाकरणात्‌ ` सासविकज्ञानम्र- विषयस्याद्रेतस्य सिद्धिः । भनसेवानु्रष््य' "नह्‌ नानास्ति किच्चने'तिं बृहदारण्यकात्‌ । नलु दृष्णमूर्षिगोपाख्तःपिनीये कृष्णोप- निषदि च, किच्च द्वितीयस्कन्धे सिद्धान्तनवमेध्याये चतुर्मजं . रूपमुक्तमिति ब्रहमपरकरणे च सर्वतः पाणिपादान्ततवादिरूपमिति तद्धिहाय त इदं नारायणरूपयुच्यते ? उच्यते । ष्णमूर्तिः रित्यादिनोक्तमस्त्येव । युक्तं श्रह्मप्रकरणः इत्यादि ततत पुरुषविथाया- मित्यक्षरतुल्यभिति नाचार्यस्थितिः । किन्तु 'सोश्ुत' इति रु ्युक्तबिपश्चिततवे नो प्रस्थितपरब्रह्मणि । परत्वं न विपधविन्तव, सूर्येतिव्यापतेः, सत्यक्ञानानन्तविपश्ित्वस्य परब्रह्मक्षणस्य । किन्तु अव्यक्तात्‌ कालृतं देशकृतं च परत्वम्‌ । तेन पुरुपषिदयोक्तेषु पुरा आसेति- व्युलश्ने स्थितिः! न लु सह लशीर््ण । तस्य “नवाम्बुदानीरमनोहरयेतिमन्थोक्तस्य च तथा सप्तश्यरूपाणां च तटुपासक- पराबिदनुसुतश्रयाचाय॑मागीयविेषपरत्वेन सकटसाधारणरूपत्वामावात्‌ । नमामि हदये रोषे" इत्युक्तस्य सकङ्साधारण्यम्‌ | ननवेतेष्वेव किश्िरूपं वक्तव्यम्‌, मूलस्य यतो वाचो निवत्त इति कषषेधादिति चेन्न, भक्सा रद्य तेना ध्वा्यवान्‌ पुरुपो बेदेपि' रत्या चात्र विश्रान्तः । अन्यथाऽक्षरिशरान्तेः तत्तद्धक्तमावितविशेषरूपविशरान्तेशच शालवैयध्य्सङ्गात । तेन श्यदेकमव्यक्तमनन्त- रूप मितिश्रुताधिद्‌ मूखरूपमन्येषु रूपेषु] अत एव "नारायणसमो गुणैरिति ग्मवाक्यम्‌ । योगमायाच्छुन्न तु कृष्णसेन प्रतीयते । अतः साकारः । तेनाचायोणां षट्शाद्मीये रूपे तात्पर्य ज्ञायते । शेषे पष्ुपतं शाखम्‌ । ठीलाक्षीरान्धिशायिति वेदवेदान्तशासे समाप्ते । लकष्मीसदसखरीराभिः सेव्यमान'मित्यत्र साद्भधयोगौ शाखे पञ्चरात्र च शाखं समाप्तम्‌ । तथा श्रणवो धुः शसो हयमा ब्रह्म तलक््यमुच्यते । अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्‌ तन्मयो भवेदितिश्रत्या हृदयाभिन्नरोषो धनुः प्रणवत्वात्‌ । स च नवीन- भावजनक्‌ इति भक्तमनोरथेनान्याचा्यैषिलक्षणा नूतना भावास्तदूनुभावां इति रीटा तद्र पः ्षीराच्धिः । क्षीरम्‌ । थस्मिन्‌ सर्व मरविष्ठितं भवतीति सवौश्रययोग्यः अधिशब्दो रूढः । तवः शायी नारायणः तत्समः कृष्णश्च, स च शक्तीः शाययित्वा स्वप्नयुक्तः छतवा तत्तह्ीखानुक्रटस्थितिरूपा वा छृत्वा । अयमर्थः । शर आत्मा । लक्षं ब्रहम । नारम्‌ अयनं यस्य तत्‌ । अप्रमत्तः प्रमाद्रहितः तेन अभ्रमादेनेति वा । एतदू बरतपसोरुपरक्षणम्‌ । नायमात्मा बद्दीनेने'तिधरुतेः । एवं भक्तिमागौनुसारेण । वेद्धस्यम्‌ । व्यध ताडने तड घते । आघात इति हन िसागत्योरित्यस्य रूपम्‌ । अतः आरप्तव्यमित्य्थैः । शसो रषये क््यमरचुर इव .धह्यपरचुरो भवेत्‌ । ततस्तवत्यन्तानुम्रहे सम्पदयाविभौवे “पुष्टिटीला आहुः लक्ष्मोदटखे ति। तेन पुष्ठ्यनुभवः । . उत्तरार्ध सयीदायाः । ` यदेव विधया करोति श्रद्धयोपनिषदा बे"तिं भ्रु सयुक्त सेवनसुक्तम्‌। पृवौर्भे तु तमेतं वेदालुवचनेने"टयुक्त' क्ञानमिदयुक्तम्‌। ज्ञानस्य भक्तित्वे तु सेवापि। ज्ञानं क्रिये'ति पञ्चरात्रे भक्तिक्ञानयोः सामानाधिकरण्यात्‌ । भक्तिमागैस्य बहुषिधत्वात्‌। पूरे मनसि सर्वतो निवृत्तव्यापारे स्वयमुपरव्धनिजसुखानुभवरूपत्रहक्ञानमुक्तम्‌ । तेन श्ञानी स्यासैव मे सतं इति ज्ञानी पृवी्थे, उत्तरार्धे तु श्ञानी चेद्‌ भजते कृष्णमिति भजनुक्त्‌ । 'सहखरीव्यभि'रि्ुक्त्या स्वमारगोपि तदन्तर्गतं । ` "भूक्ष्मीः सुवर्खक््मीः सुवः कालकर्णी तप्ता महालक्ष्मी रिति सवस्य रकषमीरूपत्वात्‌ । तदिदं स्वमा्ंभजनं मक्तिदिसे उक्तम्‌ । स्वरूपान्तगंतो भेदः अविभक्त च

| १. 'महाचसस्यः श्रुतयः इति न्तिरीयमष्ये । २. अभ्यर्हितं पूवे"मिति राजक्तपदस्य पूर्वनिपातः । ३, =मनः। ४. शक्तिस द्कोचसक्षणा रूटिः । ५. =मनः } ६. बरह्मन आत्मा, मन एव आत्मा । ७. नारीपयोगः, अलौकिकत्वे देहानां नराणाम्‌ |

-१8-] अनेकल्याख्यासमरुङ्कृतम्‌ १९ इत्यक्चरात्‌ परेपि ज्ञेयः। अतः सेभ्यमानम्‌ । से्यसेषकभावस्य क्रीडान्तरयतत्यात्‌ । ध्यदेकमव्यक्त-

पाणिपादान्तत्वेनेककीडासामम्रीर हितं याबत्‌ तावदेकमिंति च्यवहियते । शाखीयरूपवत्‌ । अतो श्यत

न कं पश्येदित्यादि केन भिन्नेन करणेन कं भिन्नं क्म आत्मानम्‌ । नु षटपटङड्यङुसूतन्युतद्न्त ह्वविरिष्छद्यादिनि्ठा वर्तमानोतपत्यनुङकका वहो व्यापाराः । अकर्मकेन कुड्यादिनिष्ठमेव राजसादिज्ञा विषयत्वेन वहुत्वस्य श्रमसंशयज्ञानविषयत्वात्‌ । सात्त्विकन्ञानविषयत्वे तु एकमेव ज्ञानम्‌! गीता-

रजस्तमस्तयोः सत्त्व च मिश्रं न च कारविक्रम्‌ः इस्यवस्थितमतवाक्ये सिश्रसत्त्वनिपेधेन सुद्धसन्त्यसच्वात्‌ । ` इत्यापिबहश्ुतिप्रतिपा्तवेपि “नारायणपरायणः सुदुरुमः भरशान्तात्मा कोटिष्वपि महाुन'दतिवाक्यात्‌ रायणपरा्यणदौखैम्येन. नारायणोत्कर्षेपि भयतो वाचो निर्तन्तं इति श्रतेरधोक्षज इतिनाम्नः अन्योन्यश्च ह्ञातनारायधंसमं महाचमस्यमतेन चन्द्ररूपं तेत्तिरीयशरुतेराहुः । किंचारणभर्यक्षोभयां सूयं स्छृतिपरत्य्ानुरेषेनाहुः । गिनिरित्यग्निमाहुः । विराजमाहुः कलानिधिमिति। श्रव्यनुसारेण कृष्णमाहुः । तद्विदः । मूढं बरह्मणि वाङ्मयः

तिः अधिज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानता'मिति केनोपनिषदि । | न्वाचाय्ृेपाभावे आचायंसन्दशितागमत्वम पेयात्‌ तदथं कृपाज्ञापकः स्वानुभावो वक्तव्य इति चेत्‌ चतुभिरध्यायंश्चतुभिः म्रकरणेः पुनश्वतुभिः अकरणैः पुनस्त्रिभिः सासिकानामन्तःकरणप्रासाण्यान्न

व्यमेतदग्रमेयं ध्रुवमिति श्रुतौ सावधारणोक्तेः । तर्हि सर्येषां मनसः दर्शनं स्यादिति चेत्‌, महतामन्तः-

करणं न्‌ लन्तःकरणमात्रमिति । यथोद्धववाखक्रीडने एकादशाध्यायसंवादः । षड्मिरभ्यायै रुणग्रकरणमिति \ अन्दं भिः सेन्यमान'मिल्युक्तम्‌ । स चास्मानन्दसमुद्रश्यः इति तं कृष्णं छृपएया चिन्तनविषयञुपनिवबन्धुः । सर्वत्र कथ, बरृषभायुहे राधारूपास्तु, श्रयत इम्दिरा शश्वदच्र ही"ति वाक्यमपि तत्परभस्तविति चेन्न । नरसिंद- सुवः कारकर्णी तप्ता महाखक्ष्मी'रिति श्रतेः । पञ्चधेःत व्यष्टिभावनार्थम्‌ । तेन गणनेन पञ्धत्वङमिपि ति स मानसीन' इति श्रुतेः । ममेतिपदात्‌ परत्वे पादादौ स्थित्वेपि न भे, आदेशः । अग्रेतनपादादिस्थितलं म्वतनात्‌.। कृपया ठोकं भराहयितुं लक्षमीटीलन्तरमतस्वयोग्यभावविषयस्य कृष्णस्य भ्रमाणप्रकरणोक्तमरातरा- ाशसम्बन्धिनो निरोधठक्षणम्रन्धोक्ताधिदेविकसेवया भगवतः स्वद्भारा भुवि प्राकट्यकञ्यी सह्‌ चिन्तनम्‌ । तदुक्तम्‌ दरष्टञ्यः श्रोतन्यो भन्तन्यो निदिष्यासितव्य' इति । पाटक्रमेणा्थः । निरोधविद्यया स्व॑तो निघ्तव्यापारे मनसि सभव इदमेव ब्रह्मज्ञानम्‌ । तदुक्तं दये शेषे रीसखाक्षीराब्धिशायिन' मित्यनेन तदन्वपि श्रवणादि । इति वाक्यात्‌ । अवेधभक्तिश्च । गुणगानेन तदध्याससिद्धिः । तन्तवमसी'यक्तस्य तदध्यासस्य सिद्धिः । इतिंवाक्यात्‌ } किच्च प्ठधोपनिषदि सुण्डके कमंज्ञानमक्तिमुण्डकोक्तसाधनैः भगवदाविभौवे प्रशरोषनिषदा थसूर्यचनद्रादित्वरूपेण भगवञ््षाने जन्मप्रकरणाध्यायचतुष्कम्‌ । तत आत्मविद्योपनिषद्‌ रुद्रबह्मषिष्णुरूपैरक्त- श्ीमज्न्द्राजङमारस्य करीडास्तामसराजससास्विकमकरणैः । तदलुरुणप्रकरशे छषिभूं्ाचकः शण्ड्‌" इत्यक्त भगवानिति गुणमरकरणे सः । तत एकादशस्कन्धे देवस्तु्यों चिमुः स्यतः इति माण्डूक्योपनिषटुक्तः । ० ३-४, नतु ह्निहोतर जुहोति यवागू. पचतीपिवद्‌ आत्मा श्रोतव्यो द्रष्टव्यः इत्यर्थक्रमः, तथा च रतिः

‡ इति, इति चेत्‌ तत्राहुः दशमेति। सत्यं, वेद न्तविज्ञनेन परस्परयात्मदशंनं परन्तु भूथसादुपनिषद्भागानां

बेदान्तविज्ञानं शब्द्‌, त्च स्वव्यापारं कमंज्ञानभक्तिरूपं मुण्डके निरूपितमपेश्चते इति वशमा्थः प्रकरणाद्यथाश्च त्वाथमपेक्षन्ते, आभथक्रमे तु पाटक्रमत्यागेतोरम।वः श्दापरोक्षं चेति दोषद्वयम्‌ । विचायंत इति अवि. नाथ परत्याययन्ति' । तथा सति योन्यथासन्तमत्मा नमिति दोषापत्तिः। नतु दशमार्थे सन्देदाभावाद्‌ विचारः छरुत । यथा नवलक्षणलक््य आश्रयस्तथा कृष्णोपि नवलक्षणल््य इति नवलक्षणलक्ष्यत्वात्‌ कृष्णस्य तन्निरूपणे शनदेहवीजम्‌ , हीति निश्चयेन । छरष्णो हि परमं दैवमिति गोपालतापिमीये, अहं सर्व॑स्य प्रमव इति गीता । स्वमान एवं अ्याससूत्रम्‌ , अतो निश्वय इत्यथः । द्वितीयकोटौ पाटक्रममावित्वान्‌ निरोधः ! अत्र पाटक्रमः सन्देहवीजम्‌ । पू । छी दशविधाः तत्र दशचिधत्वनिर्धरको्थः सगोदिरूपो न तु पाठक्रमः ¦ अतोतर क्रममात्र क्रम एव अर्थसद्ितक्रमस्तु म दुरः । ` | ०५. नलु क्रमो हय.पिप्रणीतस्तेनेव क्रमेण श्रवणं दशंनफलसाधकं न यथाकथद्िदिति चेत्‌ तत्राहुः यथेति । आत्मा वा अरे दरषटञ्यः श्रोतव्यः, इति श्रुतेः । लोक इति द्वादशस्कन्धे सप्तमाध्याये छौकिकमाषायाम्‌ । प्रकृत इति योगे निरोधे । नेति प्रथमस्कन्धे वाक्यात्‌। गौणमुख्यन्यायेन महानन्यायश्च स्यात्‌। न च छोकिकीमाषान्रापि, ; छतो नेति चेन्न । पोध्यनिरोधसपिक्षतवात्‌ पोषकस्य निरोधस्य शुद्धटीखबोधकस्कन्धा्थत्वात्‌ ।

ति भारतंमस्थानिं कृपया मुनिना कृ'मितिवाक्यात्‌ वक्ष्यमाणागमत्वकृतनव्यारुयानरूपयोः कार्यकारणभावः । तङस्यातात्पयं मिदम्‌, यद्वा प्रदने पर ्रहूहस्वे षणोकतेस्तद्र पामि । ।

१५ श्रीमद्भागवतम्‌ [ स्क. १०य्‌. अ. १श्लो. १६

` _ १०-१-का० ६. अतिव्याप्तय नेत्याहुः भ्रतीत्‌ इति। अभ्यतरैकादरे । शरीरेण महत्वात्‌ स्कन्धस्य । अन्यल्टेखे स्पष्टम्‌ ! नन्वाश्रये निरूपयिंष्यमाणे ठीखामिधातो सुख्या तातपय॑दत्तिः छष्णमाश्रयं प्रतिपाद्यतेन वृशमे दयोतयिष्यतीति येत्‌ तत्राहुः कृष्ण इति । तथा चात्र कृष्णम्राधान्याभवादू मक्तप्राधान्येन तत्सम्बन्धिनीनां डीलानां वाचकानि वहूनि पदानि सन्ति तानि मुख्यानि । “सोश्नुते सवौन्‌ कामान्‌ सहु ब्रह्मणा विपश्चिते*ति श्रुतौ स इति भक्तष्वातन्त्येण तत्माधान्यात्‌ । ब्रह्मसवप्रधानं ब्रह्मरोत्यप्रधान- ठेतीयायाः । निवेदितात्मा विचिकीर्षितो म, इतिवाक्यात्‌ । नातोन्योर्थः कल्पनीयः ।

` १०-६-कर० ९. अथ निरोधलक्षणं विदरण्वन्ति स्म निरोध इति । निसेधो भगवद्रुभ इति द्धितीयञुबोधिन्याम्‌ । अन्यथा छोकन्यायेन 'सशिदानन्दता ततो! न स्यात्‌ । धिजातीयत्वात्‌ । अस्थ हरेः । अनु शयनं निसेधः। दौकान्तरे स्वनुरूपं शयनं छीरख- सरूपं शयनम्‌ । नज गोणसुख्यन्यायः प्रवततां ततो निरोधो भगवद्धर्म इत्यपि सङ्गतं भविष्यतीति चेत्‌ सत्यम्‌ | कारणधर्मस्य काये हरो निरूपणात्‌ । भगवान्‌ भक्तमक्ति माःनितिवाक्यात्‌ कारणधर्मः। अत उक्तम्‌ अनुशयनमिति। अनुपश्चाच्क्तिः शायथित्वा स्वप्नयुक्ता; कत्वा । शीङ्‌ स्वप्ने । शयनं स्वस्य स्वप्नकरणम्‌ । तथा च कल्पः । इषेत्योरजेतवेति शाखां विनीत । शाखा खशया । खमाकाशम्‌ । आकाशशरीरं ब्य ति श्रुतिः । तत्र शेते स्वप्नं कुरुते! शाख व्याप्नावतो यथादृष्टं सर्वन्न स्वेप्नकरणम्‌ । इति संहितामते । वेदान्ते तु (भूतानां चिद्रदाकत्वं बहिरन्तरमेव चे'ति शिद्राणि जीवाः वदिरन्तरं देहर्थानीयम्‌ । जाभसवप्नसुपुप्रयोऽ- वस्थाः । ज्ञानत्वाज्‌ जीवानाम्‌ । हरिः कथिद्‌ मक्तसम्बन्धी धर्मिधर्म श्रह्मणौत्थं हरिर्मतः' इति सिद्धन्तमृक्तावल्याः । महानारायणे च वहिंशिखाया धर्मः। हरति दुःखमिति हरिः । यथा प्रपञ्चनिमौणानन्तरं खग्राप्यथं भक्तिमागा निरमासीत्‌ , तथा तद्विषयं हरिरूपमयपि बह्विशिखाधरममं परमात्मानं छ्ृतवानिति । निरोधो रक्ष्यम्‌ अस्यादुशयनं खक्षणम्‌। तच्च/तिव्याप्तं सर्वत्र शक्तीः शाययिस्वा शयनात्‌ । तत्‌, स्वा तदेवालुप्राविश'दितिन्रतेः । तच्‌ स्वप्नयुक्त' जगत्‌ । तत्परिददाराय चिब्रृण्वन्ति स्म प्रपञ्च इति । प्रपञ्चस्य शब्दात्मकस्य मेदिकस्य ग्रहणम्‌ । तेन सर्वभ्प्छनिरासान्‌ नातिव्याप्िः । किंञ्च प्पच्च इति वक्तव्यम्‌ । अन्यथा दुर्विभाव्यशक्तयन्ततनिरभारक- शक्तः स्मरणांशे निर्विषभ्यत्वापत्तः । तथा च स्मरणस्वरूपालाभे तस्रपियोशिकामावावोधापत्तेः । न च प्रपञ्चविस्मारकशक्तदर्ि- भाव्यशक्तिनं ठु विस्मारकमात्रमितिवाच्यम्‌ । जाद्रयापारवर्ज'मितिसूत्रविरोधात्‌ । 'मदन्यत्‌ ते न जानन्ति नाहं तेभ्यो मनाग- पी"तिवाक््यात्‌ । क्रीडनमतुश'्यनसहितमित्यनुशयनविबरणं क्रीडनम्‌ । अन्यत्र स्कन्धार्येष्वतिन्यापिस्तो हरेरिति । क्रोडादिरवतासे न तु हरि; । हरिपदं तत्रान्यथा योऽयम्‌ ।

१०-१-का० १०. निधं्मको वा भिन्नो बा निरोधं करुते यदि । तशा निरोधो व्यर्थः स्यादिस्यत्रोक्तभिन्नकतकनिसेधा- पयां च्य्थत्व स्यात्‌, तभिवारणायाभ्र लक्षणम्‌ । शक्तिभिरिति। तदापि पूतनामारणक्रीडायामच्यापिश्चस्तिमात्रे टक्षणगमनं न वीये, अतः दुर्विभाव्याभिरित्ि वी्यरूपाभिः। नु तथापि देश्वयोदिषरित्रनिरूपकेपूत्सवाध्यायादिष्वव्याधिरिति चेन्न । दुर्वि- भाञ्याभिःरिस्यत्र सुख्ये सम्परत्ययात्‌ तेन चित्ररूपशक्तीनासपि अ्रहणात्‌ । भिन्नकठंकनिरोधाभावायात्मपद्स्याख्यानम्‌ । कृष्णस्येति हर्मि निधर्मकलत्वभङ्गः शक्तिभिदुर्धिभाव्याभिः सह हरिधर्मकसय कृष्णस्य प्रपन्चे क्रीडनमर्थः, शक्तिसाहित्यवदभिन्नप्त्यक्षाभिन्नातम- कठकसनुशयनमिति मूले बोध्यः । दुर्विमाव्यत्वनिवेरेन कथितो वंशविस्तार' इष्यादिपन्ेलुवादसतुतिप्रश्ननिरूपकेनान्यापिः प्रतीयेतेति चेन्न । दुर्विभाव्यत्वादेव शक्तीनाम्‌ । नु परपच्चविस्यृतिपूरविका भगवदासक्तिः सुबोधिन्यां निरोधतेनोदाह्तेति क््य- लक्षुणषिरोध इति रक्षयेऽन्यापिरिति चेन्न । शक्तिभिदुर्विमाव्याभिः करीडनाङ्गीकारात्‌। प्रपञ्छनिस्परपिपर्वकभगवदासक्तिजिनराक्ति- मच्तेनास्या; उदाहरणत्वात्‌ । स्पष्टोदाहरणं चे कोनाशीपितमेऽध्याये । अत एव निन्ये समुदायो जन्मवाची क्रीडायुक्तस्य वै हरेः प्पड्छविस्यृतिः सक्तिर्भक्तानां चापि योगतः इति । समुदायो, हि धर्मिणोचिन्त्यत्यात्‌ तदरुपगोविन्दरूपाणाम्‌ इन्द्रियाणां शरीरस्य चात्मतया स्वीकरणात्‌ सः । स च गोविन्दरूप इति सिद्धम्‌ । अतो जन्म सात्मता पुंसः शरीरीति राहु रिति जन्मवान्चीः जन्भवाचकः समुदयशब्दः । तदाहुः क्रीडायुक्तस्ये'ति। धमैग्छानादिभिक्तक्रेरो भक्तोनुपरहाय प्रणीतः कीडायुक्तो हरिभंषति । भक्तिमार्गप्रणयनयत्‌ । क्रीडामः निरोधद्पां श्रपश्े'ति । इयं "योगतो" अवयवशक्त्या निरोधकरीडेत्यर्थः । तथा चच प्रश्नोपनिषदि अथोत्तरेण“ तपसा श्रह्मचरयेण श्रद्धया विद्ययात्मानमन्विश््याद्ित्यमभिज “यत एते एतस्माद्‌ वै प्राणानामायतनमेतदभृतममयमेतत्‌ परायणमेतस्मान्न पुनरावर्तन्त इत्येष निरोधः इति । श्राणा इन्द्रियाणि । तेषाम्‌ । तथा च भगवत आसक्तिभगवदासक्तिरित्यपि समासः । छश्षणव्यापार इति सुबोधिनीप्रकाे । योजनायां च । योजनायां तु प्रपच्विस्पतिूर्धिका भगवदासक्ति्षणव्यापारभूता साधिता । हरित्वगुणविशिष्टकृष्णक्रीडनम्‌ । शक्तयश्च परमानन्द क्तिदयाद्य; कछिकामक्रोधादयश्च ।. तैः क्रीडनं छण तेन योऽयं खक परपञ्चबिस्पतिषू्वंकभगवदासक्तिरूपं" सुखेन प्रतीयत इति न साधनापेत्ेतियुक्तम्‌। तेन भरता्वरयोक्तं ध्या तु व्यसन- सम्प्राततिर्निरोधः स तु कथ्यत इति मगवदासक्त्यपेक्षेया व्यसननिरोधः कुतो नोक्त इति शङ्कापास्ता । अजामिरोक्तोपचरितनारायणः-

१. मक्तिः क्रोडापातो निरोधः ! २. विषयस्याभावरूपत्वातु तथा । ३. जगत प्रप! ४. ठउक्तकल्पक्तस्वप्नसितं वेद- वेदान्तसारत्वात्‌ । >. उत्तरायणे न। ६. देहुमन्विष्य देहेन्वेषणं करत्वा 1 ७. अहूववनस्थले एकवचनम्‌ । प. एते कर्त्र: । ६. लक्षणभितिशेषः ¦ ।

; छ. १.श्ो. १६. | अमेकरव्याख्यासमलङछेतम्‌ २१

छतार्थतासम्पादकत्वेन टीखाभ्रतिवन्धकम्रसङ्गापतेः । यत्तु व्यसनमासक्तिःरिति योजनायां तलक्षणापरस्तम्‌ । क्रीडा च सम्रतियोगिनी निःश्रतियोगिनी च । निःपरतियोगिनी तदेजति ततननेजती"ति । सथरतियोगिन्यां प्रतियोगिनः परमानन्द्‌- :.कल्पाद्यश्च तत्सम्बन्धिन्यो दृशविधङीलाः 'मह्यनामशनिरित्याययुक्ताः रसरूपाः । "गोप्यः कामादित्यादिवाक्यात्‌ । सुबोधिन्यां यदुक्तमनुशयनं नामः श्तोः शाययित्वा तद्धोगाथं पन्धास्स्वस्य शयनं तश्च जप्रद्‌।द्मिदेन त्रिभिधम्‌। दस्षतिनाडीरूपा देहस्य तावस्यः । आत्मानः स्यादयो द्(दशशक्तयः । तेन सप्राशीत्यध्याया इति ¦ तदप्येतेन वेदसाररूपं -एकसम्बन्धि क्ञानमपरसम्बन्धि स्मारकमितिन्यायात्‌ । प्रपश्चस्य देहत्वात्‌ तेन दैहिकोनां दुर्विभव्यपदच्छुयादीनां च [तदिदं नवारय वेद्टीकायासुक्तम्‌ः। पिराडत्यत्तौ च ठृतीयस्कन्ये स्पष्टम्‌ । तथा सूतोक्तलक्चशेषु निरोधस्थानि संस्थापाटः । नेमित्तिकः भरा्ृतिको नित्य अत्यन्तिको खयः संस्थेति कविभिः प्रोक्तशचतुधस्य स्वभावत, इति प्ररुयरूपा ज्याख्यात। । पि प्रख्य इति चेन्‌ मैवम्‌ । संस्थां च पण्डुपुत्राणामिस्यत्र संस्थाय.स्तथातेपि नात्र संस्था प्रख्यः । शन्रहमसस्थो तीति श्रु्वा अग्रतस्रफटविरोधात्‌ संस्थमत्रभक्तिरेव, शण्डिस्योपि भक्तिमोमांसायां संस्थां भक्तित्वेन सूप्रितवान्‌ । (ृतत्वोपदेशा^दिति । एवं च निरोधशब्दोत्र यौगिको द्वितीयस्कन्धे योगरूढ इति ज्ञेयम्‌ । नितरां रोध इति । कैषामित्या- पूर्वर्कन्धातुरोध।द्‌ू भक्तानामिति रम्यते । कस्मादित्याकाङ्क्षायां प्रपच्चादित्यवधितवेन सम्बध्यते । "त्र नान्यत्‌ ` हन्यपदोक्तमेदस्य अपच्चप्रतियोगिकत्यात्‌ । अवववशक्तिरूपयोभ।द्‌ योगिकः । नितरां रोधः अपश्चदेद्‌ एव इति त्थाद्‌ योगरूढः शब्दः अयं मगवन्निष्ठोपि । “प्रपच्चविस्यृतिः सक्तिर्योगारूढस्य वे हरेरिति निबन्धात्‌ । उक्तपकषस्तु योगतः! इति द्वितीयचरणपाठान्तरत्‌ । 'तेनेतत्‌. सिद्धम्‌ । भगवन्निष्ठनिरोधो दशमोक्तः । भक्तनिष्ठनिरोधस्तु ूर्वकभगवद्‌।सक्तिः । पूर्वोक्तनिरोधासम्भवात्‌। भगवतः आसक्तिरिति समासेयं भगवन्निष्ठोपि निरोधः । ननु तदहि रोधः स्यात्‌, तथा योगमायाश्चक्तिः, देवकोगभस्य रोहिण्युदरे सन्निवेशोपि भक्तनिसेधःः ` स्यादिति चेन्न । दशम- सितिनिरोधपदथौन्तरस्व भक्तनिरोधत्वेन विवक्षणात्‌ । तत्र निरोधः प्रख्यः सोपि प्रपञ्चस्य न सबौत्मना खयः किन्तु भ्रषञ्चस्य निरयत्वात्‌ । "एवच्च 'वृयुरत्यन्तषिस्परति'रितिवाक्यात्‌ “प्रपञ्चविस्गृतिपूर्विकेव्यंशलाभः ष्दशमनिरोधपदेन* । ध) संस्था, सा न प्रसयोत्रः 'पुनरक्स्यापातात्‌., किन्तु प्रख्यविरक्षणा भक्तिः संस्थापदार्थः । न्यसंस्थोऽभूतस्वमेदी"ति भक्तिर्मगवदासक्तिः । (ततः प्रेम तथासक्तिव्यसनं च यदा भवेणदितयत्र भूमावाधिभौतिकी भक्तर्वक्तव्या । व्यसन दुखेभत्वात्‌ । सा च प्रेमरूपा । प्रेम्णि यदा व्यसनं मवेत्‌ तदासक्तिपद्वाच्यं भरेम भवति । आध्यािकं प्रेम । `

०-१-का० १०, एषं च प्रपञ्विस्प्रतिपूर्विका भगवदासक्तिर्नितेधः । समासेन परपश्चवियस्पृतिपूर्वंकभगवदासक्तिनिरोध दूषयन्ति स्म नै।मत्तक इति। निमित्तेन नितः । तेन निक्रतमिति ठक्‌ । अन्य इति भरतोक्तत्वात्‌ का"मशाद्लीयः, दन्यः । व्युखत्तिमाहुः धमंग्लानीति । तथा च दृतीयार्थे त्तिल्‌ । वि

¶०-ए-का० ११. स एवात्रसतु प्रसिद्धत्वादित्याशङ्कय प्रसिद्ध दोषत्रयापत्त्यानादरणीयत्वारथं दोषत्रथमाहुः स चार्रोत । शके ( नेच ) स्ग्राह्य इति सद्धिएस्ति ब्रह्मेति वेद वेद सन्तमेनं ततो यिदुःरिति श्रलयुक्तेनं राह्म, कामश(सरीयत्वेन भवति असद्‌ ब्रह्मेति वेव चेतः इति श्रुतिषिषयत्वेन प्रच्छन्षोद्ध(दिभिः प्राह्यत्वात्‌। अयमपि 'शक्तिमिदुंविभाव्णाभिः छरष्णस्य भवत्येवेत्यत आहुः हृरिणेति । हरिणा दुषटभू मुजां कृतोयं निरोधः । छद्योगे कर्मणि षष्टी दष्ट भुभुजामिति । ह परमात्मा महानारा'्यणात्‌ । यथा ब्रह्मणि कौमारे हिमवति । तथा दुष्टभू सुजां प्रयः बर्पार्थभीमस्याज'हयेन धयास्यन्त्यदशंनमरूं बदपार्थभीमव्याजाह्ययेन हरिणा निरयं तदीयमिति श्रीभागवतवाक्यात्‌ । तथा च तादृशक्रीडने -छक्षेणधटकपदामावाद्सम्भवम्रस्तं क्षणं स्यादिति भावः । उक्तदोषत्रयेऽञ्याप्निरूपं दोषमाहुः आशन्तयोरिति। :आदिप्रकरणम्‌, आदिः, प्रकरणमिति प्रयोगत्रयाते । खवमन्तशब्दस्थ प्रयोरात्रयम्‌ । आद्यन्तयोः '्रखयाभावाद्‌- अत्िवयापनिरूपं दोषमाहुः मुक्तावपीति । अ्रहिखवादतयोपोदूबातेनादिप्रकरणे, ुणप्रकरणे तु विवतौवशेषमगवान्मात्र दुष्टभू जां भरल्य इति नाव्यापिश्वेन्‌ युखयपरिदवाएभावेपि तुष्यतु दुजेनन्यायेनारिव्यापिरित्यर्थः ।

~का० १२. ठृतीथमसम्भवरूपं दोषमाहुः लक्षणस्येति । स्याम्‌ मुख्यपरिहाराभवेपिं खक्षणप्रवेशो यदि मुख्यपक्षो ने दुष्टमूमुजां कृतः स तु वाक्यग्रमाणादू भवत्यतो भवङकषणस्याप्रवेशः \ गोणसुख्यन्यायात्‌। तकधासम्भव इयर्यः ।

: दकशमस्कनघसर्वंतरसिद्धवासनःवासिताथे । ४. (परमतीयेन) पोषकैण प्रलयहूपार्थेन (समाधिमाषा) सिद्धपोष्यस्या- ्षतत्वातु । ५. प्रपश्वस्मरणस्यामावः प्रलयः । ६. शेषमत्रे । ७. लभ्यत दति शेषः । ८. चिशेष्ये । ९. विशेषणेन । सनं दुःखं तदात्मा नैमित्तिको निरोधः † १२. वह्भिदिखाया मध्ये परमात्मा व्यवस्थितः स ब्रह्मा स शिवः सहरिः वरादट्‌' इति । १३. व्यसना० । ष प

९९ श्रीमद्धाभवतम्‌ [ स्वं. १०य१्‌. अ. १ श्लो. १६ पथात्‌ मख्यवदितयस्य विरुदधत्वमित्याहुः तदथंमिति। दु्टभूसुजां निगरहार्थम्‌। पथास्तोशर तथा परमहंसानाय्षीणाममदासनाम्‌ । भक्तियोगवितानार्थःसिति तस्य .विरोध्यतो देतु; साध्याभावसाधक. -इति हेतोर्धिरुदधत्वमिव्यर्थः | साध्यन्यापकीभूतमावभ्रतियोभितवं परिरुदधल्यम्‌ ।. साध्यं विमत . इतरमेद्स्तद्रथ(पकोभूताभावः अल्यत्वात्यन्तामावः तस्रतियोमिलं प्रखयत्व इति रक्षुणसमन्वयः । नलु क्लिया श्रय न श्रुतिगोचरेःति ततसतुतिरन्यमूकेति तया विरोधे कि स्यादिति तदाहितदेतोरविरुदधत्वम्रयोजकमिति चेन्न । वेद ष्वेदान्तसारे श्रीभागवते छष्णावेराटीपद्योः सत्वात्‌ । कृष्ण पदमहिस्ना सर्वज्ञानम्‌ । -यतः प्रथा प्र्वीरूपा, तोयेन जीवान्‌ भ्यवसजं भूम्या'मिति तेः मूमिमायौ । सा चाधो । (आत्मनो यदध पटनी'ति श्रतेः । दिकारसतु वाहविरुपतवात्‌। अतं एव भूमि यारम्मः। आकाशशरीरं ब्रहम कृष्णः, सुबस्तु शुणभकर णे, यदतः परो दिवो 'उयोतिर्दप्यतेः इति ज्योतिष्वरणाधिकरणे । @ृष्णच्युमणिनिम्डोचः इति चाक्यतत्‌ ।. यद्यपि छन्तौस्तुतौ केचिदाहुरजं जातमित्यादिश्छोकेषुः दैत्यवधादिकमप्यवतारकारयुक्तं ` तथापि पू्दपक्षत्वेन न तु सिद्धान्ततवेनेति स्याख्यततं सुबोधिन्याम्‌ । ` ` . | "1 1

१०-१-का० १२३. प्रङ्यस्य निरोधतवे दोषान्तप्माहुः कारयेति । ईशालुकथात्ेन निरोधत्वेन कोयंकारणभावः, निरोधत्वेन सुक्तितेन कार्यकारणभावः, सुक्तितवेन भख्यस्वेन कायकारणभावः, तेषां हानि; । भावप्रधानो निर्देशः । यद्रा नवरक्षणक्ञानमाशय-

कलने कारणं, तथा सति तयोस्तथात्वहानिरित्यर्थः । चकारस्तु प्रख्यानन्तरं वस्त्वभावान्‌. भुक्तिः कारणं प्रख्यः कार्थं तयोहीनिरन्त- व्यत्वम्‌ अर्थद्यारा हानिरनिरर्थकतवं चेव्यर्यसङ्याहकः । . पाठक्रमस्यागश्चेत्याहुः प्रक्रान्तेति । अन्न सगो विसर्गस्चेःपिषाक्ये । एवका- रेणार्थक्रमांदि व्यवच्डिद्यते। अप्रसिद्ध: । चकारेण पुराणविरोधः सङ्गृह्यते । प्रतीयमानः कःचित्कोपि प्रख्यो सक्तदुःखाभावो न तु भ्सिद्धोतो हय पक्रमोपि -“भूमिनृपे्येवंबिधोपयर्निणायकोपि न॒ तदर्‌ इ्याहुः भक्तस्ादिति। तथा च भारहारतवेन भक्ततवेन कार्यकारणम(बः न तु भूमितवेनं भारदारत्वेन । तेन भूमिः छृष्णःवत(रवबीजमिदयंशतो भूमितवेनावतारत्वेन कार्यकारणभावः । “एतन्‌ नानावताराणां निधानं बाजमव्ययमितिवाक्यत्‌ | ` . । ६४, १४

१०-१-का० १४. नन्वन्तयोमिन्राहमणे धयः प्रथिर् ति्ठ्नित्यादिषु सुवो टुःखदरणं सिद्ध कृतोयं सयुद्यम इत्यत आः प्रकट इतिं । सत्यमस्ति दुःखहती, परन्तरन्तरो, न प्रकटः, अन्तयोमिन्र ह्मणोक्तश्वातो रुद्रोपि सम्भाव्येत 'सोन्तरादन्तरं भाविश'दिति- श्रुतेः । अतः प्रकटो विवक्षितः । सोपि परमानन्दः. परमश्चासौ आनन्दः, परो भीयते ज्ञायतेऽनेन वोर्येण स परमः अशंआायव्‌ वीर्यवान्‌ एथिष्या भायोत्वात्‌ । एतादश आनन्दोऽद्धौकिकः भक्तमायामनोरथः । गोचारणसम्बन्ध्यपि । तदा भुमेमंदनक्लेशहानिः ध्यात्‌ । अन्तर्यामी न प्रसिद्ध इति भाष्यदेवकरोन्तयीमिव्यवच्छेद्क्रः । अनुमवाद्धीति जनमत्वेन भारापनयनत्मेन कार्यकारणभावः । "दिष्ट्या हरेस्या भवतः पदो सुवो भारोपनीत््तव जन्मनेशितुःरित्यतर दितीयेध्याये वक्ष्यते । प्रकंटपरमानन्द्तरेन मर्दनक्छेशदानि- समेन कायंकारणमावात, इतिशब्दः, इति देतोः तस्याः समुद्यमः "गौ भूत्वो यमः । तदुक्त महानारायण भूमिर्धलुधेरिणी खोक- धरिणीति । किच्च "ये यथ। मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजःम्यह"मिति वाक्याद्‌ धम॑रूपदृषभोपि बेदवेदान्तसारत्वान्‌ मूढस्य । ऋषभ ते वयं रक्चितः जुहु'रिति्रभकरणे श्रतिवास्यम्‌ । बधर्णछोपः । तथा नोक्त सुबोधिन्यां द्वितीयस्य सप्रमाध्याये “भूमेः सुरेतरवरूय- विमर्दितायाः इतिश्छोकविवरणे मदंनक्ठेशाभावाथं साक्षाकनन्दमय इति । । ` ।

१०-१-का० १५. अत एवेति तादशा्यभावेन तादृशमक्तत्वाभावादेव । तेन “ॐ भित्येकाक्र ब्रह्मेत्यत्र गायञ्यादयावाहनं समर्थितम्‌ । अन्यस्य इति मक्तेष्नेवाविश्य सेवितबन्त इत्यथः । शनिरोधोस्यानुशयन'मिलत्राुशब्दार्थनिरूपकानुक्त र्णे

न्यूनतारूपनिमरहृस्थानं वारयन्ति स्म भक्तानामिति। पूर्स्कन्धाथसङ्गल्या निरूपकदभात्‌ तटुक्स्यभावेपि न म्युनतेवयर्थः । अनन्थ-

कभ्यस्य शब्दार्थत्वात्‌ । भक्त्याहमेकया मरहम, इतिवाक्यादेवकारः ।

` १०-१-का० .१६-१७. अत इति भक्त्येकमाह्यत्वात्‌। पूवस्कन्धाथप्रसङ्ग नावधि सम्बन्धसामन्येनाहुः भ्रपश्वस्येति । सम्बन्धसामान्यसिवक्षायां षष्ठी । शाब्द्वोधविभेषो विवक्षया म्रयोजनम्‌ । अम्बरीषस्यापि भक्तन्तःपातित्षेन सवोत्मभावे प्रतियोगि. स्वेन प्रवेशात्‌ प्रपञ्चस्य । तथा च श्रुतिः शयत्र नान्यत्‌ पश्यति नान्यच्छुणोति नान्यद्‌ विजानाति स भूमेति । अन्यद्‌” भेदप्रतियोगि- ` भरपच्चः। सामान्ये नपु सकम्‌ । अव्यकः प्रपञ्चगतपद्ाथोनां त्रिखिङ्गत्वात्‌ । शति निश्चयेन विचायेत इटयक्तविचारत्मेत कार्यकारणभावः । युक्स्यन्तरोपस्थितवध्यत्र : युक्तिसरवात्‌। थुक्तथः सन्ति सर्वत्रेति वाक्यात्‌ । युक्तिपू्धकपरमारथपराणां विश्वस्तानां भक्तानां वा निश्चयः ।. एवं देतु व्यस्योद्यमव्यासाय द्टान्तमाहुः यावद्‌ बहिरिति। अस्तु चान्तयोमिनाद्मणानुरोधस्वथापि प्रकटश्च न्न भवेत्‌ तदा दृ्टान्तविरोध इति प्रकट आवश्यक इति भावः । | 7

१०--१-का०. १८. स्वमिति अविद्याकार्यम्‌ । अयमर्थः । ईंशानुकथाया बिदाजञननद्धरऽविदानाशकते भिदययाऽविधो-

पमः । विद्याबि्ययोरुपमर््योपमदंकभ।वबोधकनिवन्धात्‌.। अष्टमोदितसद्धमे्बसस्नादाहे. भगवति द्धाय वासनायां स्वतो जातायां भक्ति; कन्येति नवमे स्कन्धे दईशानुकथारूपा भक्ि्निरूपिताः। भक्तिः सेवा सा चाधिदैविकी निरोधः। जन्मान्तरं निरोधः.

१. सीमागवते द्वादशस्कन्धे सवंवेदान्तसारं श्रीमागवत्तमुक्तं तथापि श्रीमागवतमाहास्मथे इदम्‌ 1 २. कालकृतः । ३. स्तमस्कन्धार्थः ।

अनेकन्याल्यासमखङ्कृतम्‌ २३

-चधिधानुपमद्यः । भजनेनेव तादश इति निबन्धात्‌। तत एकादरो मुक्तिरिति । न लौयत इति दैविकसेवारूपविद्यानाश्यतम्‌ । तदुक्त निरोधरक्षणग्रन्ये 'सब्विशानन्दता स्वत, इति, ` शदध्यासोपि परते मन्बो ` नतिः परतरः स्तवः । नातः परतरा विद्वा तोः नातः परात्‌ परम्‌! इति । कृष्णसमुश्चम इतिं -ूलरूपस्य स्वया संसारख्यफर्कनिरोधार्थ 'जन्मप्रकरणो्तजन्मछृतिः समुयमः। तथा च स मे जन्मेत्यायुक्तः इति ज्ञेयम्‌ । चसुदेववरदानमाटुषङ्किकम्‌ । नन्दादिभक्तिरभितेधः । ५ शक्तीः शोरयंधित्वा परकरणोऽस्त्येव 1 भयवदासक्तिकरौ देतूद्मौ निरूप्य प्रपच्चामावकरौ कोपट्यस्वीकारौ हय द्धारकाररो तुशब्द उद्धारं अति देतृयमो अन्यथासिद्ध भगवदासक्तिमात्रसाधकादित्याह । रूपान्तरस्वीकरणत्वेनोद्धा- एतेनेव कापटयस्याप्यङ्गता व्याख्यात सामान्यन्यायादेव बोध्या । यतो म॒स्यमायाप्रकट्यं वृतीयाध्याये, धन्याम्‌, काषट्यानुक्तिरष्यायाथंमात्रत्यात्‌ । चलुधौध्याये देवक्या उपगूहनरोदंनमोचनैरन्यकन्यात्वमोपर त्रिभिः अरकर्णेस्तामसादीन्‌ मक्तान्‌ । ४ , रूपान्तरस्वीकरणं कारणं प्रपन्चाभावकरणं व्यापारः उज्जहारत्युद्धारः कार्यम्‌ । रूपान्तरं न ताद- रसस्भवेन व्यभिचारसम्भवात्‌ । स्वीकृते तु रूपान्तर कारणमानन्दमयत्वात्‌। तमेव विदित्वा तद्विषयकश्ञानस्य ` भक्तेवी कारणत्वात्‌ । देशर्येणान्यथाप्युद्धारसम्भको नात्ति ।' टीकान्तरेऽनङ्गीकारात्‌ | शिटृाङककरः सीदतीति नः कलिलतां मनःकान्त गच्डती पि वाक्यात्‌ । परपन्वाभावकरणं अपश्च शेषगामावग्रयुक्तो विशिष्टाभावः, नहम्वेन तु ज्ञानं तु प्रपञ्चस्यसत्येव, तमादेशमम्रध्षो येनाश्रुतं शरुतं भवत्यमतं ज्ञानेन ` सर्वविज्ञाने प्रष्टे तदुत्तरात्‌। बिद्ठन्मण्डने अपि का तमादेशमम्राक्षमित्यादिना । तथा च परपच्भिदापमाजंलम्‌।: भिदायाः मायामात्रतात्‌ । गीतायामप्युकतम्‌ । निश्चय इति श्रद्धस्व सौम्येति ्रतेर्निश्वयो- अविश्वासो न. कतंर्यः सर्व॑या वाधकस्तु सः” इति वाक्यात्‌ । अत्र मषश्त्वावच्छिन्नप्रतियोगिकाभावोत्य- भरकरणार्थं धिचारयन्ति स्मोदे शपूर्वकं षश्च प्रकरणानीति। चलुभिरध्यायैः । सत्पतेरिपि असतां तु करिषणुः सर्वगुहाशयः" इतिवाक्येन @रष्णस्तु भगवान्‌ स्वय'भितिवाक्यं विरुध्येत, 'वि्युव्यौपकः पुरुषो्तमो ,इतिसुवोधिनी च विरुध्येत । स्त्तिते तु ह्योक्ष'जे सत्ता्रये विष्ुराविरसीः दित्युक्त पुरुषोन्त- अधोक्षजविप्यगुसमानयोगक्तेमत्वेन पुराणप्रसिद्ध; । अत एव विष्णुः स्गुहाश्यः इत्यस्य सुबोधिन्यां भित्यारिचत्वासो्याः सर्वत्र भरतिपाद्यन्ते। _ ` | | | ते चरत्येक सप्तविधा इत्याहुः अष्टाविशतिभिरिति । एवं क्रमेण ततीयमुण्डकोक्तं पुरुषान्‌ न परं गति रित्युक्तपुरुषोत्तमग्राकट्यमुक्तम्‌ । त्तः प्रशनोक्तं पोडशकलं परथ वसुदेवसम्बन्धि द्वितीयेध्याये, करणो समाप्रम्‌ । ठृतीयं ब्रह्मविधोपनिषदुक्तमाहुः पं तामसत्थादिति । नलु चत्रोदयक्ति ल्यं चेष बरहमिद्योपनिष्ुत्या पूवं राजसत्वादिति वक्तव्यमिति चेन्न! ब्रह्मणो राजसतवप्य्वशिरसि अक्षरात्‌ उमापक उच्यते व्यापको हि भगवान्‌ रुद्रो मोगायमानो यदा शेते सरस्तदा संहार्यते प्रजाः इति श्रतेः सोरोवीद्‌ यदरोदीत्‌ तद्‌ र्स्य र्रतव'मिति श्रुतेः । युक्तं चतत्‌ । जन्मानन्तरं यो रदरमवेशः । । द्वेयत्वावचनाच्चे'ति उया्सूतआत्‌ । सत्त्वे रजस्तम इति निगुंणस्य गुणाञ्यः रिथतिसर्गनिसेयेषु गुणसम्बन्धिरुणाः । माययेति पुराणमतं निबन्धात्‌ । इच्धयेति श्रोत, स ईक्षांचक्रे" इतिशरतेः। तेन यतर मायेति निषेधात्‌, श्रवरतते यत्र रजस्तमस्तयोः सत्त्वं च मिश्रं न च कालविक्रमः द्यपि व्याख्यातम्‌ । न्त इति निशंणे ्रहतगुणमिन्नपराङृतगुणसदृशगुणा नामङ्गीकारात्‌ । तथा शरीमगवानुवाचे “रं भूयः जञानयुत्तमम्‌ । यञञातवा मुनयः सरवे परां सिद्धिमितो गताः । सर्गेपि नोपजायन्ते भरल्ये नो ्यधन्ति च । मम १ दधाम्यम्‌ । सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भाश्त । सर्वयोनिषु कौन्तेय मूतंयः सम्भवन्ति याः । तासां षरिता.। सत्त्वं रजस्तम इति यणाः प्रकृतिसम्भवाः निवध्न्ति महावाहो दे दे्िनमच्ययम्‌' इति । देष्टिनं कमणि छिम्यन्ति न मे कर्मफले सपदे'तिवाक्याज्‌ ज्ञानानन्दमयतवाञ्च। अपर उपयोगाय तमःकायोण्यु- द्धि मोदनं सवेदेहिनाम्‌ । भमादास्यनिद्राभिस्तनिबध्ाति भारतेति । शञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जय- रवृ भरमादौ मोह एव च तमस्येतानि जायन्ते चिवृद्ध कुरुनन्दनेति । "तथा भ्ररीनस्तमसि मूढयोनिधु ;फलःमिति । तथा जघन्यगुणब्तिरथा अधो गच्छन्ति तामसाः, नान्यं गुणेभ्यः कतीर यद्‌ द्रषटातु- मद्ावं सोधिगच्छती*ति। भर, रुणकदत्वाशिनं कारणं सगुणम्‌ । उद ृतिरूपा क्रीडा साधारणीत्याहुः ्प्चल्व । २. जसहवमजक्ृष्णजन्मान ङ्गीक तवेनाग्रहवा दत्वम्‌ । ४, समत्वा्न विरुष्येतेत्यन्वयः, विष्णुङष्णपदयोः बं तु उपचर हणे नाजक्कष्णजन्मवादित्वम्‌ । ६. विष्ुकृष्णपदयो रसामानाधिकरण्येनाहं अधोक्षज इत्यादि ।

र्थ श्रीमह्भायच्तम्‌ [ सं. १० पृ. अ. १श्छो. ११

व्रजोदधृतिरिति । श्रजे स वालको भूवा क्रौडते पुरुषोत्तम" इति श्रतेः । नयु शछधो गच्छन्ति तामसा" इति कुत उद्धृतिरिति चेन्न । ताम्यतीति तमः । तय ग्लानौ । स्व॑धाुभ्योऽसुन ; तमःआकाङ्कायां बा । स्तनाथी चरणबुदक्षिपदरितिघाक्यात्‌ । स्वार्थेण्‌ । भथद्े ग्लानादेरहैतोः त्रजस्यःस्वनिष्ठस्य स्वासक्तिसम्पादनायो्वंगमनसाधनकमौणि छतवान्‌ कारितवांश्च । ` "एष उ एवः साघु कमं कारयति यसुन्निनीषती'ति श्रतेः । तथा च स्यात्‌ सगुणत्वं यदि निरोधो न स्यात्‌, स तु बतंते इति निगंणत्म्‌ । भन्निो निगणः स्मृत" इति वाक्यात्‌। तशवा चोदुधूृतिमरिबन्धकतामसत्वेपि निगुणस्वस्योत्तेजकस्य सत्त्वात्‌ नाधोगतिरपि तुध्व॑गतिरेव । @ोके विुण्ठयुप- नेष्यति गोड स्वमिपिवाक्यात्‌ । तामसत्वमुक्तधरमरुनेयम । यथा मातुर्भगिन्याः पूतनाया मारणम्‌ । प्रमादः । नन्वज्ञानासम्भवात्‌ पमाद्‌ादिक कुत इति चेन्न । विश्चाविदे मम तनू! इति वाक्यात्‌ ततुरूपधमीरोषात्‌। नलु जन्मभ्रकरणे चतुव्यूष्दजन्मकथनात्‌ तरयाणामुपयोगस्य स्पषटतवेपि प्रचुम्नव्यूहजन्म्रयोजनमस्पुःटमिति चेत्‌ तत्राहुः तेवैति) (्तत्रांरोनावतीरणसयेत्यत्र अंशलः प्र्ुम्ना- सेनेति केचिदिस्युक्त्या निरोधंकवृ्त्वेन प्रकारेण । एवकासोन्यप्रकारो निरोधं निरुणद्धाति अन्यम्रकारं रयषच्थिनत्ति । राजसानां भक्तानाम्‌ सम्बद्धानां यदूनां वसुदेवादीनां पूर्व॑चकारेण प्रासं्गिकीनाम्‌ । विशेषत इति सम्बन्धात्‌ । निजेश्वयंवस- देवान्तरानन्ददायकसवेदार्थक्ञानदानादिरूपो विशेषः, तस्मात्‌ । दवथशीषितमेध्याये स्पष्टम्‌ । तदुक्तं शुणातीतंस्वरूपेणेत्यादिना राजसप्रकरणारम्भे | | | | ~. |

`. ९० -{ का? २१. सास्विक्ानीति वसुदेवन्‌गादीन्‌ । साचतविकानां न ॒प्रमाणापेक्ेसयेकविशत्या -सप्राध्यायामावात्‌ । निः भपच्चान्‌ सुक्तान्‌ । निष्कान्तः प्रपञ्चत्वात्‌ः। "निरादयः कान्ताद्र्भे प्वम्याः' इति सूत्रेण समासः ननु प्रप्चत्वाद्‌ येन केनापि भको रण प्रपच्चास्‌ निष्कान्ताः न तु बसुदेवनृगादियश्ेति चेन्न । ` बसुदेवनगादीनामपि प्रपञ्चतवेन निष्कमणात्‌ । तथा च मरपच्नत्व- मविलापनेन ब्रह्मसात्‌ प्रपन्नस्य ब्रह्मत्वेन ज्ञानात्‌ साच्त्िक्ञानयुक्तामित्यर्थः । ततः संसाश्दुःखस्य निवृत्ति््यवोधनःमिपिवाक्यात्‌ तदुक्त 'सार्िवकी त्वधुनोच्यतेः श्वसुदेवमखायधि" इति च । उत्तराधं पञ्चदशे नृगमोष्चो निरूप्यत इति । हेति प्रसिद्धम्‌ । (तत्तत्‌ सात्तिवकमेवेषा यद्यद्‌ ` वृद्धाः प्रचक्षते । निन्दन्ति तामसं यद्यत्‌ ( तत्तत ) राजसं तद्पेक्षितमिति। नञु गुणप्रकरणेभ्यः सगुणः ङती न स्याच्‌ चतुर्थचरणरूपत्वाशचेति चेत्‌ तवराहुः भगवानेदेति । उपपादितत्वादेवकारः शर्मेति परमात्मेति भगवानिति श्यत इति बास्यात्‌ | | # । ९०-६--का० २९. प्रकरणार्थस्य निरूपितत्वादध्यायाथौनाहुः चतुर तं रिति । मूरतिशब्दातत्‌ कास्यायन्यपि (आत्ममायारते राजन्‌. परस्यानुभवात्मनः न घटेतार्थसम्बन्धः श्वप्नद्रष्टुरिवाञ्से+ति द्वितीयनवमाध्यायवाक्यात्‌ । आस्मवेदमग्र आसीत्‌, पुरुषविधः इत्यत्र स पतिश्च पत्नी चाभवताम्‌" इत्यात्मनो द्िरूपत्वोक्तेः । खीभ्रत्ययात्‌। धमोर्थकाममोक्षाः। धर्मो यक्षः क्रिया । जगदर्थः 'खीमायमितरत्‌ सर्व'मिति वाक्यात्‌ खीप्रायम्‌ । कामो खक्ष्मीः। योक्षः सन्त इति त्रह्मासतितवक्षानवन्त इति स्ीप्रायाः। पथति चुन । "चतुष्पाद्‌ बरह्म विभातीति श्रतेः । तत्र धर्मः सत्तारूपो देवकीस्तुतौ “सत्तामात्र निरविरोष मित्यत्र । सत्तामात्र" वेददीकायां श्रीयमुनाजित्‌ । धर्म क्रिया, राधिका श्रिया सा राधिकादेषी'ति काचित्कवाक्यात्‌ । बह्ममैवरे तस्या उपयोगः । किच्च युधिष्ठि्यागान्तगतारन्याहणीयसेन धर्मरूपभ्राकटये उपयोगः । जगत्‌ जुम्भाखीष्ायाम्‌। शसा तत्ने ददटशे विश्वं भिति वाक्यात्‌ । क्षयाः कामरूपायाः पठप्रकरणे ता छक्ष्मीरूपाः छृस्वेस्यत्र । सतां तु स्वरूपनिवेशोपयोगः, तस्माद्‌ ब्रह्म्षीनेतान्‌ ब्रह्मन्‌ मच्घरद्धयाच्चय एवं चेदर्चितोरम्यद्धा नान्यथा भूरिभूतिभि'रितिबाक्ये बरह्मर्धिषु साक्षात्तव द्धा शब्दार्थः तस्थ वाधात्‌ । किच मच्छद्धथा मम श्रत्‌ सस्य दधावीति श्रद्धा तथेति । एवं चेवृचितोरमीति च । अन्यथषीणाभ्ैने करते वं चेन्नार्भितोस्मी त्येव ब्रूवात्‌। चतुमूरतराकटःथस्य कि प्रयोजनमत आहुः तत्तदिति । यथा भक्तदुःखरूपहेतुर्ैतुखेन वासुदेवाधिभौषे. उपयुक्तः, तथा छृष्णोद्मः सङ्कषंणाविमौवे उपयुक्तः । प्रद्यम्नायिभावे स्वीकरणमुपयुक्तम्‌ । कापट तु हयनिरुद्धाषिमीमे । वसुदेषहटदि वासुदेवश्चतुधौ देतुनिषारणसामर्र्यरूपो वामुदेवः । तेन ्पुरुषोत्तमस्तु नन्दगृह एव॒ मायया सह्‌ जास' इत्यस्या न विरोधः । चतुर्थो्मनिरूपणम्‌। यद्यपि श्रटम्बवकचाणूरे'यारभ्य कंसोचमः तथापि सदेतुकोद्यमः । हेतावपि कंसीये नित्यलीलास्थकलौ हय दमः भगवदीयः, "कृत्तौ शा खार्थवच्वा'दित्यनेन जीेषु कचतवमुक्त्वा “रातत तच्छतेरितिभगवदी यकवैलबोक्तेरुयमो भगवदीयो वा एवमम्रेपि । गभ सङ्कषेणाद्‌ देवक्यां रोहिण्यां गमस्थापनेन वमुदेवेपि सङ्कषैणः स्थापितः “आत्मनो यदर्धं पत्नीति श्रुतेः । वसुदेवगृहे वयूह्य मराकट यस्य वक्ष्यमाणत्वात्‌ । एवं वृतीयेध्याये जायमाने प्विष्ठुराविराक्ी'दितिवचनव्यक्तस्तत्र सति्प्षम्याः सामानाधिकरण्यार्थ- कत्वेन जायमानम्रद्यम्नलमानाधिकरणो विष्णुरिति भवति प्रत्ययः । स च देवक्यां विष्णुरूषिण्यामतो हि प्रययुम्नोपि देवक्यां ततो बसुदैवे आत्मनोऽ्त्वात्‌। अतश्चतुभुंजखादिस्थीकरे प्रद्युम्न । हेव, तलो वहि राविभौवः । चतुर्थे सर्वविमोचकेऽ- निरद्धत्यं तु कापट सति । यदा यदा हि धर्मस्मरे'ति वाक्यात्‌ । एकाद्शस्कन्धेऽमाययेत्यस्थांकापर थ नेत्यथौत्‌ । धर्मः प्रोज्ित- कतधेोत्रे'ति च 1 पूर्ववत्‌ सतिसप्तम्या देवक्या उपगृहनरोदनमोचनरूपकापरथ देवक्यां सुभद्रारूपम्‌ । तत्रानिसुद्ध उचितः धम- रूपत्वात्‌ । पूर्वषद्‌ बसुदेयेपि । नलु कापटय' न देवक्यां किन्तुपगृह नाहमन्यत्र धर्मरूपानिरंद्धसतु हृदये इति कैयधिकरण्यमितिं चेदत एव सुबोधिन्यां सष्कमस्तीर्यनयेषहि । ।

अनेकव्याख्यासमरङ्कृतम्‌ २५

~का० २९. हेतुमति हेतूद्यमादयस्तु वासुदेवादयध्यायार्थं उपयुक्ताः सन्तः समुदिताः प्रकरणा्थौः । (समुदायो जन्म- प्रथम इति प्रथमो जन्मभ्रकरणार्थः । महान्‌ भगवत्सम्वन्धात्‌। दशमस्कन्धभरणप्रयोजकल्वं वा महत्त्वम्‌ । जन्मेःति वाक्यात्‌ । उक्तचतुसतींराहुः प्रधुम्नश्वेति। अत्र निवन्धानुसारात्‌ क्रमो बहुष्वनियमः इति विवक्षितः । प्रच्ुम्नश्चानिरद श्च वासुदेवश्च सङ्कर्षण ति विग्रहवाक्यम्‌ । तथा चकारान्वितत्वेनापरः ` निबन्धः समुदायो जन्भवाची क्रौडायुक्तस्य वै हरेरिति । तेन अदयुम्नादयोध्यायाथौः हेत्यादीनां सद्भ्थाता्पर्येपि तासर्यवान्‌ । | २४. ननु मण्तदुःखं हेतुत्वेन अध्यायार्थं उक्तः स नोपपद्यते नबमस्कन्धोक्तभक्तानां विद्यावत्ेनाज्ञाना- हेतुश्चेति । सस्यमज्ञानासम्भवस्तथापि यदि भक्ता एकविधा भवेयुः, भक्तास्तु यावन्तो जले भेदारतावन्तः । एवं च स स्यात्‌. पू्णंभगवदीयानां शेषन्यासाग्निमारुतानां, अन्येषां तु स्यादविद्या बिदयोपमरवः, छृष्णा- श्िद्याविचं मम तनू विदूध्युद्धव शरीरिणाम्‌ | अन्धमो्षकरी आयं मायया मे विनिर्मिते" इति वाक्यात्‌ । वरस्मिन्निरोधे तु नावियोपमदः । “भजनेनैव तादृश इति वाक्यात्‌ । एवं चाविंश्या विद्योपमदौन्‌ निरोध- य ति । अच्राध्याये हतुभ॑क्तदुःखं जरिविषः अधिदेविकादिभेदात्‌। चकारोनक्ताु्यमादीन्‌ समुधिनोति। अथाघ्यात्ममथाधिभौतमथाधिदेव सितिश्रुतेः । नयु "भाष्ये साङ्कयगुणा नोपचर हका वेदार्थ इत्युपपादनाद्‌ उषमद्यौ इति चेत्‌ तत्राहुः गुणा इति । स्वादयो न तु विशुद्धसच्वमपि । श्रवते यत्न रज' इति श्छोके तस्याभ्यनुज्ञानात्‌ । ते च भक्तौ सगुणतापादकवेन भरपच्वत्स्मरणविषयाः, तदभावोपि भ्रपच्नषिस्प्ति- वेधयोपयुञ्यते तदाहुः भक्ताहितश्रदा इति । अहितं भक्तिसगुणत्वसम्पादकम्‌ । अधुना पूवौध्याय एवाहुः कंसादेराधिदैविकंत्वेनाधिदौबिकटुःखदावृत्यं कसकलित्वस्य छृष्णोपनिषर्स्थत्वेन नित्यक्रीडस्थत्वात्‌। कालतो यमाध्रसय कालोपाधित्वेन कााध्यास्मिकजन्यत्वात्‌ अज्ञानादाधिभोतिकं स्पष्टम्‌ । अज्ञानं गीतायां स्फुटम्‌ । सम्पत्‌ । तुरध्यायत्नयार्थच्यवच्छेदकः । तद्गतं भक्तातम्‌ । ५. सुख्यवच्छेदकस्य तोः भोगस्य प्रयोजनमाहुः भूमिरिति। भूमेः कारतः । मातुः कंसादैः । तथा (्ललीडाव्यग्रलोकेष्वितिषाक्यात्‌ । यथायोग्यं सं्तिकत्यादिरूपं योग्यमनतिकम्य । भूमौ सास्तविकत्वं, , तामात्तयष्टि 'रितिंघाक््यात्‌ , अन्येषु तामसत्वं ्ुमेगो बत॒टोकोयःमिपिवाक्यात्‌ । अज्ञानाद्‌ भगवत्त्वेन यञ््ञानं निहपितमिति। अत्रवेति प्रथमाध्याय एव । अन्यत्र न । यद्रा । भ्र ढोके । तेनाधिभोतिकं दुःखम्‌ । एवकारेण

1 हयात मितिवाक्यात्‌ । निरूप्यत इति परपक्षनिराकरणपूर्वकस्वपक्चस्थापनं क्रियते । प्रख्यनिरा-

8 { ० २६. श्रयमिति दुःखत्रयम्‌.। ईयत इति प्रथमाध्याय ईते उच्यते । प्रयते प्रेरकबष्वनं क्रियते । एतेन " तंन्नाशकतवरूपदेतुतावच्छेदकमेकमिति हेसखननुगमोपि परिष्टः । नवमस्कन्धोक्तभक्तित्वेन सुक्तित्वेन स्कन्धेन ज्ञाप्यत इत्याहुः प्रश्नोप्यत्रेति } अन्न प्रथमेध्याये प्रकरणत्रयादधिक्ः प्रश्नः स्कन्द्धितयवतंनः शरधां पव प्रकरणान्यशनत्युक्टया भरकरणत्रयमधिक प्रोक्तं तथा प्रश्नोप्यत्राधिकः प्रोक्तः इत्यर्थः । आधिक्यं स्कन्ध- चोक्तं दें मातुषमाश्निस्य कति वषौणि वृष्णिभि'रिति प्रश्न एकादशस्कन्धीयम्रमेयविषयकः ! अन्ये प्रश्ना चं रथमोध्याये चत्वारि प्र रणानि । प्रश्नपभकरणम्‌ । भूमिभकरणम्‌ । मातृश्रकरणम्‌ । अन्यप्रकरणं चेति । सहिताः पूवं चतः भक्रिया मत्ताः इति। सुबोधिन्यां च तत्र दशभिः श्लोकेभूमिसान्त्वनं वाष्वा, उपायेन तोष्टभिः सर्वेषा"मिति। तथा च भक्तित्वेन मुक्तिसेनाधिदषिकनिरोधरूपभमिततेनालैफिकसामथ्यं- बिशेषकायंकारणभाव इति । ७, इमं शुप्रार्थमूलमाहेस्याहुः अनुवाद इति । प्रश्ने प्रदनप्रकरणेनु्ादः सार्धेन, कथितो वंशबिस्तार' कन्धोक्त्वरितरानुवादः, स्तुतिः "निवृत्ततपैरितिश्छोकेन चरित्स्वुतिः । एतौ स्तुत्यनुयादावुभौ भक्तत्वलापकौ निनाञुषादसामथ्यं भक्तस्यैेतिभावः । दं ते नातपस्काये'तिवाक्यादाहुः अभ्थयेति । भक्तत्वाभावे। गुप्रार्थोनधिकारात्‌ । हिकारस्तु कररस्नभावात्तु गृहिणोपसंहारः । श्रीशुकः सभगवान्‌ । । । २८. पितामहा मे" इत्यादितातपयेमाहुः अज्ञानमिति । "पितामहा म' इति द्वाभ्यां दष्टशरुतमाहात्म्यपरतिपादनेन यते । धवीयोणि तस्ये'त्यनेनान्यथाज्ञानं मनुष्यत्न ज्ञानं तत्‌ पुरुषोत्तमस्य सायावरणेन (मायामनुष्य- इति! विशेषेण निवारणं तु दृष्टत्वात्‌ । कृष्णगमिति छृष्णषिषयकमन्यथाज्ञानं कृष्णतिगोष्यकमज्ञानम्‌ ।

२६ श्रीमद्धागवत्तम्‌ [ स्क. १० पू. अ. १ श्लो. १६

विषयतासम्बन्धेन ज्ञानं तदमाववान्‌ कृष्ण इति यथा घटवद्‌ भूतलं संयोगेन घटाभावबद्‌ भूतलं ` विरोषणधिशेष्यता स्यसम्बन्धेनेति । पञ्चश्छोकी त्वपरे सन्दिग्धयुवरितविरुदधपरशननिरूपिका 'तेषिण्यास्तनयः इत्यादिका । त ` १०.-१-का० २८१ एवं द्ादशमिः प्रश्नाः । नेषे'ति श्टोकोऽकंथने वाधकनिरूपकंस्तत्कथनाभिप्रायमा हुः प्राणनत्वमिति । नलु कथा शब्दृरूपा प्राणंनत्वमपां धमे इति कथायाः प्राणनत्वं कथमिति चेदित्थम्‌ । कृष्णस्य वचन्दरसूयौत्मकत्योक्तेरां पुष्पसवाद ्रपलवेन चन्द्रसरययोश्चान्तरयामिन्रह्मणोवतरीस्या शरीरत्वेन शरीरस्यारूपत्वेन च तत्रतिपाद्ककथाया अपि प्राणनत्वं परम्परया । न चेवं घटः इत्युक्ते मुखपाटनपूरणाद्यापत्तिरिति वाच्यम्‌ 1 ्रस्थानरस्नाकरेस्य विचारात्‌ । दोष इति म प्वाकाशशरीरं व्रह्म न चन्द्र (८ तथोर्ने्रत्वादिति वाच्यम्‌ । चन्द्रवंशीयत्थात्‌ अरक्ते । न्वदेकमल्यवतमनन्दरूप मिति श्रतेः । ध्येयः सदा सवितृमण्डल मध्यवर्ती. नारायणः सरसि पङ्कजसन्निविष्टः । केयूरवान्‌. मकरङकुण्डल्वान्‌ क्रिरीटी हारी हिरण्मयवपुध तश्भचक्रः" इतिं श्रुतेः । चक्रारोऽलुक्तस्यार्थस्य समुश्चायकः। अतो न प्राणनल्धर्मविसोधः । नन्वस्त्वेवं पर्‌ स्वन्र कस्मै भ्रयोजनायेस्याकाङक्षायासाहुः दयेति। दभा छपा ज्ञानकारणम्‌। छरपातवेन ज्ञानत्वेन कायंकारणमावः ति. भारतमाख्यानं छृपया निना छतः मित्यत्र सिद्धः । द्षायां जातायां श्रीमद्धागवतज्ञानं दृष्टं सिध्यति । क्ञानमाच्र परं ्रद्यःति । ततश्च ध्वैयाक्षकिंः सभगा निस्यत्र सः भगवानिति नार्थः किन्तु भगवत सह्‌ वर्तमान इत्यर्थो वक्यते । हीति व्याख्यानात्‌ निन्वयार्थकः कृपापाच्रलवं दैवीस्‌भखयुतप्नसवे सति स्निग्धरशिष्यत्वम्‌ । (युः स्निग्धस्य शिष्यस्ये'तिवाकयात्‌ । अन्यस्माश्च पराणनं सिन्धो बक्ति यतः । छपापान्नतवेन दयासिद्धित्वेन कार्यकारणभावः \ एवमिति दथासिद्धथर्थतवेन प्रश्नाप्रतिपाद्कल्यमकारेण । नैषे' यस्य प्रष्नरूपवा माबात्‌ तं विहयाय ह्ादशमिः। जरह्मणो गुणदोषसमलवेन ससः प्रश्व. गणदोषगः । सप्तमस्कन्धात्‌ । सद्कथातायर्यमिदम्‌ । गुणाः षट्‌ दोषाः षट्‌ । माठुखमारणद्यः । समत्वे तु यथा रुणा उत्कटा्तथा दौषा अपीति । गुणविरुद्धा धमी दोषाः । देशान्तरगतो गर्भः असज्ञाति सहभावः, मालुङमारणः बहुकारुद्वारिकावासः, बहुपरिमहः, प्रश्नस्था इमे । अन्येपि प्रश्नस्थाः । त्रजगमनपश्नः काठमरश्नश्च साधारणौ नोतकटौ । एवं षट्‌ वी्श्य॑यशशश्रीज्ञानविरद्धाः। न॒ "निदषपूणंुणविभह आत्मतन्त्र इत्यादिवाक्येनिरदोषत्वे जह्णः कुतः षड्‌ दोषा इति चेन्‌ न] ्ञानमात्र परंब्रह्म त्यादिभिज्ञौनासमवःस्य स्वरूपनिवोहको दोषा इव दोषाः । अस्धूलत्वादिवत्‌ । तथा च रतिः “नो एवासाधुना कनीयानिति । अत्रासाघुकमीभ्रसक्तो (नो एति निषेधानुपपत्तिरिति ) अतो भगवान्‌ सखधामनि कीडन्‌ न दोषभाग्‌ भवतीति । “त मां कमणि छिम्पन्ती' ति गीतायाम्‌ । सर्वर साम्यं भगवद्धरमः, समः सु्ट'दितिं सप्रमस्कन्धात्‌ ।1 २८२ ॥

~ शीषुबोधिनी. क

ूर्वसकनधे भक्तेः मतिपादिततवादुककण्ठापूर्कसुक्तालुवाश्माह्‌ सार्ध॑न-कथितो वंशब्िस्तार इति ।

भन्तत्वादेव तत्रत्यानां दंशयोर्विस्तार उक्तः अभ्यहितस्वात्सोमस्य पूर्वनिपातः वंशदिस्तारपरश्नश्रमं . वारथति-विस्तार हति । अन्यतमकथननिषारणायोभयग्रहणम्‌ । सत्रिन्दिवं सर्वेषां सवौन्धकारनिवारकस्वा्ंशविस्तारकथनं युक्तमिति पूरवोक्तभिप्राय च वदन्‌ सवस्य श्रोचृरवं च समर्थयति-उ भयवंश्यानं राजञा चरिज्रमपि कथितमिति । | उलपततैव भक्ताः । चरित्रमपि तेषामन्येषां मक्तिजनकभित्यम्धरीषादेश्चरित्रस्य . तथात्वासथगनुवाद्‌ः । अत्र ष्ठी जननसम्बन्धप्रतियादिको । चकारत्र भअगाचतोऽपि चित्रि प्रतिपादितमित्यक्तम्‌ विरोषतोमिभायेण कथने श्रवणे च हेतुः परमाद्भुतमिति । परमेण मगवता, परमया मक्प्या बो ॥ ६ ॥ यदोः पितुरादेशोक्घनादधर्मपरत्वेन कथनायुक्तस्वमाशङ्कय' . जराया भगबद्धजनप्रसिबन्धकलान्मुख्यपितुः सेवां भौगप्तिराज्ञोहक्गन युक्तमित्याद--यदोश्चेति । धर्मधीलस्येति प्रथगनुवादे हेतुः । जस्या च धर्मनाशः। शीलपदेन पितुधंमोक्ञानमुक्तप्‌ । पुत्रवयसा तन्मावुसम्बन्धस्यास्यन्तमयुक्तत्वात्‌ । अतो भगवदवतःरासूर्॑मेव पूरोवशो निबत्तितः | अन्यथा तैः सह भगवत्सम्बन्धोऽपि न युक्तः स्यात्‌ । भीष्मस्य वस्ववतारत्वात्‌ सम्बन्धोऽपि । दोषस्तु तत्कृत एव । अग्रे च तेषां तिमिङ्गिर्त्वं वक्ष्यति । अतो यदुःस्वभावत एव धर्मरूपः ) अव एव तदूवंशस्य च नितरां कथनमक्तम्‌ । ममननशीखा मुनयः । तत्रपि प्रापरज्ञानाः सन्तः तशा अपि भक्त अतिशधिताः । अनुवादभश्नयोर्मध्ये मुनिसत्तमेतिसम्बोधनमुभयहेतुत्वार्थम्‌ ।॥ ९ ॥ . (२) भीपुरुषोत्तमचरणप्रणीतः भीसुबोधिनीरिप्पण्योः प्रकाशः.

| राज्ञामित्यत् षष्ठी जननसम्बन्धग्रतिषादिकेति । राज्ञामिति या षध्री सा चित्रेषु जननसम्बन्धरतिपादिका । तथा च तत्छतं "रिध, न तु ततसम्बन्धयम्यक्रृतमितयर्थः ।। १॥ यदोश्चेत्यन्र तत्छृत इति वंश्त इत्यर्थः ।। २ ॥

[ता ` (३ ) शरीमदरल्लभमहाराजङ्ृतः भीसुबोधिनीलेखः ` कथित इत्यत्र पुरबीक्तामिभ्रायं चेति । वित्रियमाणाटुत्तरवाक्यासूवुक्तस्व ` शसौमसयेयोरि'तिपदस्य !रान्निन्दिचमिःस्यनेन

निरूपितमभिप्रायं वंगो उभयसम्बन्धकथनेनाुवदनित्यथः। तृत चेति। यथाथौनुवादेन “स्वस्य शक्तितादयर्यनिधौररूपश्रबण- क्लं समर्थितमित्र्थः । उत्पस्येदेतिं । भक्तवेश्यतकथनादिति मावः । परथगनुबाद इति । वंशाथक्‌ चरितरालुवाद्‌ इत्यर्थः ।

अ. श्लो. १५] अनेकव्याख्यासमलङङतम्‌ २७

राक्ञाभिति कतरि षष्ठी । तथा च राजतं चरित्र न तु राजसम्बन्ध्वन्यकरृतमित्यरथः ।. परमयेति । परो मीयतेऽमया

भक्तिरित्यर्थः) ९ ।। यदोश्चेत्यस्याभासे इत्याहेति । इति धर्मशीरुषदेन सूत्चयन्निति दोषः । गयाख्यानि अत इतिं! योदानककतयावित्यर्थः । पाण्डुप्रश्तीनां तु सतेत्रजत्वमितिं भावः। अन्यथेति । तद्रीजजवंशनिवृस्यभावि ` तादशवथो- 5 पाण्डुपरथतिभिः सद इन्तीसुभद्रादिदामेन भगवस्सम्बन्धो न युक्तः । तेषु जीवत्सु पाण्डुदूवाा तेऽपि भगवत्सम्बन्धि- येरक्निति भावः। ननु भीष्मस्तु जीवतीति कथं सम्बन्ध इत्यत आदहुर्भीष्मस्येति । वस्ववतारत्वान्तेस्य सम्बन्धितेनं अपिशब्दाद्रक्तिः । दोषस्त्दिति । असुरावेश इत्यर्थः । उभयहेतुत्वार्थभिति । तादशवक्तुः सकाशा च्छुषणे असुचादो भवति, भगवदुवीरयत्रश्नश्च ताहशवक्तर्येव संभवतीति उभयत्रापि हेतुस्वं मुनिसन्तमत्वस्येत्यर्थः। विष्णो- ;--व्यापक्स्येषि। अश्षेनावततीर्णस्येत्यर्थमाहुः ससर्वतरे'त्यारभ्य '्रकटितपरमानन्दस्ये त्यन्तेन । एतस्सर्माथततभिसि। शेष्टत्वपूणलकथनेनाशत्वमेताद्शमव सिद्धमिति भावः । १३ ॥)

` बुभुत्सुबोधिका

१-१. कथितं इत्यत्र भक्तस्वादिति भक्तिरत्रानन्देधमेः, तेन शाखार्थस्यानन्दस्य हरेर्छखिरूपस्य स्कन्धार्थस्थाधि- धस्य. भक्तिशब्दार्थस्य युके . बोधनात्‌ सयोरन्याधिीरिता । रात्रिन्दिवमिति “आत्मा रे पु्रनामासीः तिरते साधनं तु खंश्चदानन्दता ततं इति निरोधलक्चणशन्थोक्तदिशा । मुक्तत्वाश्च "कथामात्रावशेषिता' दति चिद्रूपत्वं भिस्यादि युराणगतस्वेन खीशृद्रयोरपि । सर्वान्धिकारा; सत्येन निबत्योः ज्ञनेन शब्दानन्तेनानन्देन चं । इति पूर्वोक्तेति पूषेति तस्य .स्वध्य नितेषेभिभरायं च वदन्‌ निरुद्धस्वादेव श्रोतरखस्य समर्थनम्‌ । श्छोकोत्तराधं राज्ञो निरोधः । चरितातु- य॑त्ातूः। अन्यथा राज्ञां चरित्रे स्थधोदि स्यात्‌ । प्रकरणार्थमन्याधनिं परिदर्तं संङ्गमयन्ति स्म त इति । चंश्था अंशे यां छष्णजन्मवटितायां साधवः भक्ता एव, प्रकरणाथो ठयाप्निवीरित । उत्पत्तेः कारणत्वं ` शरीराणामास्मत्तया भक्तस्वात्‌ 1 तशचासुमेयम्‌ । अयमर्थः । प्रथमसुगोधिन्यां नवमाध्याये “स्वस्य समानाङृतिं शीरं पुरुषविधं सम्पाद्य तर्सेवायां नियुता । चत्र चन्यभलनं मा भवत्विति स्वयमेव हृदि ष्टदि प्रसयेकपयेवस्यित्षेन धिष्ठितम्‌ अधिष्ठाय तास्षेनने तु जीवबत्‌ । नयु के ते जीवा इति चेन्न। आ।त्मनेव कल्पिताः} अवस्थितेरिति काशकरस्न' इति विशेषो जीवः प्रकृतमोगायं तामवस्थां सम्पारितवा'"निति। तमिममहमज'मितिश्छोकेस्ति । तथात्वादिति अनुभवेन | प्रधमिति धिस्तरात्‌ प्रक । शाक्ञामित्यत्र कारकषष्ठी न रोष इत्याहुः अश्न षष्ठीति । अत्र बोघेपि न रोषसम्बन्धप्रतीतिः क चरितमिरयत्र बोधे जननसम्बन्धप्रतिपादिका । न च तृतीयापत्तिः दण्डेन शट इत्यादौ तथा दशंनादिपि वाच्यम्‌ । सामास्यधिवक्षायां जमनसम्बन्धोक्तेः न तु दृर्तीयार्थद्योतनाय । इत्युक्तमिति राज्ञां महत्य भगवत्सम्बन्धारैव यत । ओश्वयंवद्‌ द्रष्टव्यम्‌ । अध्यायारथो दे तुस्तस्यान्याध्निस्तु स्थोपोद्धातसम्बन्धेन दे तुसस्वात्‌ । देतुतासम्धन्धेन वा । एवम्रेपि। शतयुबारणसंमथ्यं वसुदेषे वासुदेवाविभोवज्ञापकम्िति वासुदेवाविभीवसामभ्रीनोधकः । मक्तटुःखमर्थः

०--१-२. पदोश्चेर्यन्न कथनेति भगवद्बतारर्थ. शुद्धपरम्पयायां कथनायुक्तत्दम्‌ । मुख्येति अहं बीजप्रदः पितेति रोरिति यदुकनिष्ठश्राता पुरः । वस्ववेति 'वसुपुङ्गषः मितिं वाक्यात्‌ छरष्ण एवं भगवति मनोवागदशिवततिभिः आत्म- य सोन्तःश्रास उपारम'दितिसबीत्मभावोक्तेः । ` नन्दादिवसूनां सबीत्मभावदशंनात्‌ । ब्रह्मणि निष्कले सम्पत्त्या दति बंशङ्कतः । दोषमाहुः अश्र इति । अष्तजाना इति अस्ति ्रह्लेति चेद्रेद सन्तमेनं ततो षिदुःरितिधतेः। भक्ता अक्ता! दस्यथ्वक्रतिः । केचिदिति भिरा ॥ १

श्रीमुबोधिनीकारिकाचु जन्मग्रकरणे चाचाश्ीसोपेशानां स्थादिति प्रतिभाति ६2. नम इति श्रीकृष्णस्य यत्पादाग्जे तयोस्ते तत्र यद्रञ्जिते कुककुमपङ्क तयोः रषे नमः | श्रीकष्णपदेन मक्त- चिंतत्‌ । तादृशस्य -चरणयोरन्धस्वोक्स्या छीरायां परस्परसम्बन्धेन उभयोस्तापहारकस्वं सुखदस्यच्च च चिकसितं मधति अत्रा तत्तद्बन्धादिषु तत्तथैव भवति । अव्जे अरुणत्वं भवति । सहजमपि विशेषतः कुङ्कुम प्रदूमिनीनां तख्मप्यारक्तं भवति । -अङ्गायदिषु कुङ्कमपङ्क न रञ्जितमपिं क्रियते । अत एव रुं नम इत्युक्तम्‌, म ठे तं्र(न्तेः सर्वोकष्रतयज्ञापनाय । नमनमेवोक्तम्‌ । तदेवाहुः यदरुणमिति । सद्रीय हंयाम्बुजं यतः सम्बन्वेन तत्कान्तेः स्थित्या तदासमकलठया तादृशमेव जतमिति भावः । यद्रा । अत्र ्रमुचरणसरोजतदसम्बन्धि

तजनायिकानामेष सम्भवति, न तु नायकस्येति कथमुपपद्यत इति चेतु । तत्रोच्यते । श्रीङष्णपदेन गूढभावात्म-। वासकस्य चिरचिताप्रियावेषोचितसकल्णङ्ञारस्य प्रभोश्चरणतख्मपि तेन रञ्जितं क्रियत इतति तत्स्मृत्वा तथोक्तम्‌

२८ श्रीमद्धागवतम्‌ [स्क.१०य्‌. अ. १श्छो. १४ प्रियायास्तु पूर्वं तादृशमेवेद्युभयोश्चरणतलस्यारुणलमुक्तम्‌ । अत एव्‌ पङ्कयोरिति द्विवचनं चोक्तम्‌ । अन्यथा पङकसयैकरूपत्वात्‌

कथमेवं वदेयुः । तयो रुचे नम इति। तत्तरशोभां दृष्ट्वा प्रणयभरेणात्यातुरतया रसेन नमनम्‌ । अन्यथा चरणं विहाय रचे नम इति कथयुक्तं स्यात्‌ । किन्न { यस्सम्बन्धेन मामक हृदयाम्बुज सततभरुणं जातम्‌ । रसात्मकतत्सम्बन्धेन हृदयमपि सल्खीत्म- रसात्मकं जातम्‌ । तादृशङीखासमये भ्रियासदितमसुचरणतरं स्वकरतखेन यदा लालितं क्रियते, तदा तच्छौोभादशैनेन परमरसाभेेन तदात्मकतया तच्चरणतङं हृदये स्थप्यते । तदा तद्‌। तदुशृदयं पूरव॑मप्यम्बुजत्वेन सरसं तथापि तव्‌ नीन्तनप्रुरभावेनान्तलीला- रसभरेण पुष्टं विशेषतो जातमिति तथोक्तम्‌ । अत एव ताृग्टीखाविवरणम भूत्‌ । सवदा तहीरात्मकमेव तिष्ठतीति शश्वदित्युक्तम्‌ । किं । यथा रविसम्बन्भेन कमं विकसितं भवति, तथ। तद्रुगकन्तिसम्बन्वेनेतदुधृदयःसबुजमपि विकसितम्‌ । पुनस्तस्य तद्रसात्म- कतया तद्रपतमेष जातमिति तथोक्तम्‌ । किच्च । यथा प्रियमिलने तदात्मकतया भ्रियरूपत्जं भवति, तथा त्स्यारुणत्वे तत्सम्बन्धेन हृदयस्यप्यरुणल्ं युक्तमित्यारक्तादिपदानि विहायारूणपदोपादानादवराम्यते ॥ १॥

भीहरिरायाणाभिति प्रतिभाति : २: नमामि हृदये शोष इत्यस्य टिष्पण्याम्‌ ।मूलेनुशयनशब्दस्येत्यतर । मूले -निरोधोऽस्यानुशयनःमिति वाक्येऽनुशयनशब्दो

मावार्थक एव प्रतिभाति । यतोऽनुशयनं नाम॒ भगवतो भावात्मकस्थ सवौत्मभाववति भक्तह्टदये तथाविधासिल्टीखधिरिष्टस्य ममोर्निगूढहभावेरूपेण स्थायितया स्थितिः । तथा चातर स्कन्धे क्रियमाणाखिख्टीलायाः कथं निरोधशब्दवाच्यता । अन्यथा ्रपचचे कीडनं हूरे'रित्याचायंविवृत्तिविरोध इत्याशङ्कय तस्योभयार्थकत्वनिरूपणायाहुः करणब्युत्यस्येति । पत्ते लितयन्र तुरप्यर्थे । तथा मूले मावाथंकत्वपन्तेऽपि अनुशय्यतेऽनेनेति करणव्युसत्त्या तथाविधस्वरूपस्थिविसम्पादकलीकायामपि तद्रुपत्वमुच्यत इत्युभयार्थकोऽय- मनुशयनशब्दे इत्यर्थः । अत एवाचायंवर्थैरमे तथेव निरूप्यते । शपद्चविस्यृतिः सवौ तदासक्तिश्च वण्यते श्रये क्रीडनं हरे" रित्यादि । अपञ्चविस््रतियुतासक्तिर्व्यसनमिति निरोध एव, भरतेन ध्या घ व्यसनसम्प्रापिर्निरोधः स तु कथ्यत इति सथैव तल्खक्षणाभिधानात्‌ । तथा च भरावतो निरोधो भक्तेषु तरपरतय। रीरा, भक्तानां प्रपच्चस्मरत्या भावरूपस्य प्रभोः स्थायित्वं हृदये निरोध इति बोधितम्‌ । यद्यप्येवं तथास्थितिर्निरोध इति. सिध्यति । अत एवोदूधवेऽपि त्रनसीमन्तिनीषरणरेणुसम्बन्धिगुल्स- ख्छत।दिषु स्वजननाभिरखषसच्चित(तुखुभाग्यसन्ततादेषेष स्थितिरुक्ता । स्वामिनीसम्बन्धितया तदुद्रारकतद्िषयकम्रसादचता म्रभुणा स्वामिनी, यतो विदुरसविषे तेनाध्यात्मनः परमां स्थिकिमित्यनेन सामान्यतः सा तथंवानूदिता । तथापि स्थितेरधमौन्तरवन्न स्वरूपतो भिन्नस्वं लेशतोषीति त।टगवस्थापन्नं स्वरूपमेव स्थितिशब्देनोच्यते । अत एव परभूभिराभासो निरोधरूपं भगवन्तं विवृष्वन्ती- येवमव निरूपित इति नालुपपत्तिः काचित्‌ । शसो वै सः इति श्रतेः “थायिभावो रसः स्मृत, इत्यादिवावयमगवतो रसरूपस्य स्थायिभावात्मकल्वं तच्चाखप्रसिद्धमिति न तथाभासनिरूपसेऽपि रसंस्वरूपविष्धिः संशयितन्यमिति दिक्‌॥

अयमर्थो निजाचा्यैचरणाम्बुजभावनात्‌ ।

भासते भाम्यराशीनां सततं हृदि तिष्ठति ॥ १॥

जन्मश्रकरणोपरि अमुद्ितस्वतन्त्रलेखाः

श्रीहरिः । नम इति श्रीकृष्णस्य यत्पादा्जे तयोस्ते तत्र यद्रजिते कुुमपङ्कोतयो रुचे नमः । श्रीकृष्णपदेन भक्तसष्ित- खीलरसाविष्त्व सूचित । तादृशस्य चरणयोरच्जत्वोक्स्या छोलायां परस्परसंवंवेन उभयोस्तापहारकल्वं सुखदत्वं च ज्ञापितम्‌ । किन् । अज्जं विकसितं भवति । अत्रापि तत्तदू्ेधादिषु तथैव भवति । अव्ञे अरुणत्वं भवतति, तदत्र सहजमपि धिशेषततः दछुक्ुमपंकेन तादृशम्‌ । पदूमिनीनां तल्मप्यारक्तं भवति । शङ्गारादिषु इुकुमपङ्क न रजितमपि क्रियते । अत एव रचे नम इ्युक्तम्‌, न तु पकाय तदभावादिति । तत्कान्तेः सर्वतकृष्टत्वज्ञापनाय नम नमेवोक्तम्‌ । तदेबाह: यदरुणमिति । मदीयं हृदयाम्बुजं यतः संघेन शश्वदारक्तं जातम्‌ , निरंतरं तत्कान्तेः स्थित्या तदात्मकतया तादृशमेव जातमिति मावः। यद्वा; अत्र प्रयुचर्मसरोजतलसंंपि ककम पद्कमुक्तम्‌ । तज्नायिकानामेव संभवति, न तु नायकस्येति कथमुपपद्यत इति चेत्‌, तत्रोच्यते श्रीकृष्णपदेन गूहभावात्मकल्वम्‌ › तेम तद्धावात्मकस्य चिरचितग्रियावेषोन्वितसकलश्ञारस्य प्रभोश्वरणतकमपि तेन रंजितं क्रियत इति तत्‌ स्प्रखा तथोक्तम्‌ । प्रियायास्तु पूवं तादशमेवेद्युभयोश्चरणतटस्यारुणत्वुक्तम्‌ । अतत एव पड्कयोरिति द्विवचनं चोक्तम्‌ । अन्यथा पङ्करयैकरूपत्मात्‌ कथमेषं वदेयुः । तया स्वे सभ इति । तत्तलशोभां दष्ट्षा प्रणयभरेणात्यातुरवया रसेन नमनम्‌ अम्यथा चरणं विहाय स्वे नम इति कथमुक्तं स्यात्‌ । किंञ्च । यत्संबधेन भामक हुदयाबुनं सततभरुणं जातम्‌ । रसात्मकततसंमेधेन हृदयमपि तद्टीलारसात्मकं जातम्‌ । तादृशदीत्मसमये प्रियासहितम्रभुचरणवलं स्वकरतटेन यदा छलितं क्रियते, तदा तच्छोभाद्शनेन परमरसायेशेन तदास्मकतया तक्वरणतदं हृद्ये स्थाप्यते । तदा तदा तद्धृदयं पूर्वमपि अंबुजत्वेन सरसं तथापि तदानीतनप्रचुरभावेनां- तलीखारसमरेण पुष्टं विशेषतो जातमिति वथोक्तम्‌। अत एव तादग्टीलाव्रिवरणममूत्‌। स्वेदा तहीखात्मकमेव तिष्ठतीति

भ. १ श्लो. १९] अनेकव्याख्यासमरुडङ्कतम्‌ २९

[। किच्च । यथा रविसम्बन्धेन कमरं षिकसितं भवति, तदा तदृरुणकान्तिसम्बन्धेनेतद्‌ धृदयाबुजमपि विकसितं तद्रसात्मकवया तद्रुपत्वमेव जातमिति तथोक्तम्‌ । किच्च, यथा प्रियमिलने तदात्मकतया प्रियरूपत्व मधति, तथा : तत्सम्बन्धेन हृदयस्याप्यरुणत्वं युक्तमिस्यारक्तादिपदानि विहायारुणपदोपादानादवगम्यते ।। इति टिप्पण्या प्रथम-

केषाचिदुज्यार्यानम्‌ ॥

` शुबोधिन्या भावानुवादः

४ ्रीमदुषहभावचवायं महाभ्रसुजी श्रीरुबोधिनीजी याख्या द्वारा श्रीमद्धागवतजी के दशम स्कध के धिवरण ऊ ग्रारभमें ॥ मे कलानिधि मगवान्‌ श्रीकृष्णचन्दरजी को नमस्कार करते द ।

--मङ्गरचरण-- नमानि- का, १

¦ सबौत्मसिंद्ध होने से दासमाव को भ्राप्त मेरे हदय-रूप-रोष पर विराजमान जो मभु दीखारूप क्षीर- ध के अथंरूप निरोधस्वरूप ) शयन करते है, याने सो रहे द, ओर जिन प्रमु की अनन्त लक्ष्मी ह स्वरूप के माधुयेव्वनादि टीखाभावों से सेवा कर रही ह, वैसे कठानिथि रसास्म भगवान्‌ श्रीकृष्ण को मं नमस्कार

्रीमदराचायचरण निजभक्तों को शिक्षा देने के खयि शिष्टाचार ॐ अनुसार श्रीसुवोधिनी जी व्याख्याविवरण का प्रारभ मङ्गलाचरण करते ह । “नमामि क्रियापद्‌ से कारिका का प्रारंभ किया । व्याख्या प्रारंभ मे प्रथम परभु का दशन

भोबह्भजो ने श्रीठाक्ुरजी के श्रीचर्णो मे “नमस्कारः स्वरूप भेद समपित की इसखिये “नमामि जारम्भ दो गया | |

कोरिका का जथ करने के पूं कुद प्रस्ताव के रूप भें यह जानना उचित होगा । जो दशम स्कंध है उसका

ओर दशमस्कंघ भगवान श्रीकृष्णजी ऋ हृदय है । तात्पयं यह्‌ हुआ कि दशम स्कथ को प्रतिवाद धिषय समश्चना आवश्यक होगा कि दृशमस्कध मे “निरोध स्वरूप श्रीङकष्णः, प्रमु निरोधात्मक दशमस्कन्ध की साधजोवों को प्रमु के स्वरूप मे ओर्‌ प्रु की सेवा मे निरोध का दान करते है ओर स्वयं भक्त ॐ हृद्य में

भँ चार्‌ उपमान ओौर चार उपमेय दै गेष-क्षीरान्धि-लक्ष्मी ओौर रोषशायी नारायण ये चार उपमान ह। छ्ष्मीसहसखरलीखा एवं ( निरोधस्वरूप श्री्ृष्ण ) कलानिधि ये चार उपमेय ह । श्रीनारायणप्रभुजी क्षीरसागर भे शरीक्ष्मीदेवी चरणारविन्दं की सेवा करती ह । यहां पर्‌ श्रीनारायण प्रमु धर्मनिधि हैँ यहां श्रीटाङ्करजी एवं सर्वकलाओं ॐ निधि है । बहा शेषजी है, यां पर भगकरद्भाब से सभर सुकोमल सेषारत श्रीमदाचार्य- वहाँ पर क्षीरसागर हँ यहां भगवान श्रीकृष्णचन्द्र की अनन्त एवं रससभर लीकाए' ही अनन्तसागर प्रदेश को छोडकर श्रीरकष्मीदेवबी भगवान्‌ नारायण के श्रीचरणों की दैन्य भाव से सेवा करती ह यहाँ पर नित्यसिद्धा-ुष्टुष्टि भक्त गोपिका" अनन्तसंख्या मे अनन्त प्रकार की टीखओं से श्रीर्थामसुन्दरजी की

मै परमाण माग ओर प्रमेय मागं दोनों मार्गो म सेवा को प्राधान्य ओर लक्ष्य बतसछाया गया है । भगवान श्रीनारायणजी की सेवा के सिये शेष्प बनकंर शय्या का स्वरूप बना दिया ओर भगवान को शयन र क वक्षःस्थल से उतर कर श्रीचरणो मे अ! बसी ओर भगवद्भक्ति मे दास्यधर्म ही श्रेष्ठ है षह बतङाया । -पुष्टिमागा मे सवीत्मभाब प्राप्त होने के अनन्तर दास्यभाव स्वतःसिद्ध हो जायेगा ओौर भगवत्‌ सेवा ही फात्मक । अव्र अधिक विस्तार न करते हुए श्चीरान्धि भौर खीखष्ि का कुष्ठं सामन्जस्य समञ्चने की चेष्टा द्ध थाने निर्दोष (२ ) रिनिग्ध (३) मधुर एवं (४) पष्ठिकर चार गुण होते ह कैसे श्रीटाकुरजी की -सनेदसभर-मधुर एवं भावपोषक होती ह । जैसे दृधपान से देह की ओर वी्थैवल की पुष्ट होती है आत्मा पुष्ट हयेती है भक्तिं एवं भाव का पोषण्‌ होता है । रीखारब्द्‌ दो वार्‌ आया दै । “लीलाक्षीराव्ि” पद मे जो रील शब्द्‌ ह वह्‌ तो भगवहीकाो का दय म सवौत्मभाव होने के बाद भगवान की अगाध रीओं का भविभौव होता है । ओर

ला महोदधिं भ निरोध स्वरूप प्रमु स्वयं विराजते द । “रकष्मी-सहख-टीखभिः इस पद्‌ भं

३० श्रीमद्भागवतम्‌ [स्क १८ पृ. १ शो. १६

ओ खला शब्द है बह तो त्रजभक्तन.की सेवा मार्गाय जो टीखओं का निर्देश किया है वे वाणी माधुयंहाब्‌-माव कटाक्ष देन्य सेषोपयोमी सामी खम्पादन अदि रीरा. शब्द्‌ सं लिये जायने ।

यर्म पर जो शयनं लिया गया है वह्‌ “स्थिति” अर्थक है शयनार्थक नहीं हे । शेष सारायण पर विराजते हुए भगवान्‌ ` नामि से कम उलन्न कर ओर कमर से विधात। का प्राकस्य कर उसो ब्रह्माजी कै द्वारा जगत्‌ की रचना करते ह । उसी प्रकार निरोधात्मक प्रु भक्त कै हृदय भे बिसजमान होकर नवीन, मधुर ओौर अजो भा हारा भक्तिरस स्वरूप जरात्‌ की रचना करते ह ॥। १॥।

प्रथम कारिका में मङ्गलाचरण को करते हुये छकन्धाथेरूप कलानिधि प्रभु को नमस्कार कर अब श्री आच्ायचरणः द्वितीय कारिका मे वतते द कि प्रकरणार्थं रूप प्रमु मेरे हृद्य मँ विराजते है ।

चतुर्भिश्च चतुर्भिश्च चलुमिश्च चिभिस्तथा । षड्भिर्विराजते योऽसो पञ्चधा हदये मम ।॥ २॥

जो यह प्रकरणार्थरूपं प्रमु, चार अध्यार्या के जन्ममप्रकरण २८ अध्यायो के चार प्रकरणे के तामसप्रकरण २८ अध्याया के चार भको फ राजस प्रकरणः २१ अध्यायो के तीन प्रकरणं के सात्विक प्रकरण एवं छ अध्यायो के गुण प्रकरण इसी प्रकार पाच प्रकार से मेरे हृदयः मै बिराजे दँ उनको मै नमरकार करतो हू | २ ॥

( १) चलुर्भिः--उवर की क।रि्किं भ जो प्रथम चतुर्भिः पद्‌ है उसका अथे आरम्भ के चार अध्यायं | इम वार्‌ अध्यायो से प्रथम अध्यायमें प्रमु प्रकश्यका हेतु, द्वितीय अध्याय म अषिम्ब से प्रकट होने का उद्यम, तृतीय म चतुर्भुज स्वरूप को बाखरूथ मे तिसेदित करके द्वियुज वारस्वरूप से प्रकट होना ओर चतुथं अध्याय मेँ कापर्य यने माया करा कोय करना इन म्वार प्रसङ्गो का चार अध्यायो मेँ वर्णन हे ।

(२) चतुर्भिः--रिका म जौ दसरा चतुर्भिः शब्द्‌ है उसका अर्थ ह तामस प्रकरण के भ्रमण, मरमेय, साधन ओर फाठ इस प्रकरण मे द । भगवान के दे्ै-वीयं-यश-शरी-ज्ञान ओर वैराग्य छ धर्म ओर स्वयं धर्मी इस प्रकोर साते अध्यायको परमाण प्रकरण सातं अध्याय क प्रमेय प्रकरणं सात अध्याय का साधनं प्रकरण एवं खत अध्याय का फट प्रकरण इस प्रकार से प्यार प्रकरण बताये दह । उन चारं प्रकरण को चतुर्भिः पद्‌ से वतते हं ।

(३) चतुभिः--दृतीय पद्‌ जो चतुर्भिः है वह तामस प्रकरण के माति राजसं प्रकरण के खयि समश्चरेने का ड, राजस प्रकरण मे भौ प्रमाण, प्रमेय, साधन्‌ ओौर फल सात सात अध्यायो के चार्‌ प्रकरण दै ओर २८ अध्याय हैं |

( # ) चिभिः--जो तरिभिः यह्‌ चतुर्थं षद्‌ हैः इसका अर्थं प्रमेय-साधन-भौर प्ट नाम के तीन प्रकरण सालिकं प्रकरण कैद । इस सास्विक प्रमाण नाम का अवान्तर प्रकरण नहीं है क्योकि साखिकं जीव शुद्ध अन्तःकरण वे होते दै । उनके हय में श्रद्धा होती है इदसस्यि उनके हृदय मे शङ्करः नही देती दै इससे उनको प्रमाण की आस्यकता नहीं रहती हैँ |

(५) षड्मिः-- छह अध्यायो का गुण प्रकरण का षड्भिः पद्‌ से उल्लेख क्रिया है । इस प्रकरण मेँ कम अनुसार £ अध्यायो मे पेर्य-वीय-यश-श्री-ज्ञान ओर वैराग्य भगवान कै पेश्व्यो का षणेन हे । षः इन पाच प्रकरणो मे जन्मग्रकरण के:४, तामस प्रकरण के २८, राजस प्रकरण के २८, सालिक प्रकरण कै २१ ओौर गुण प्रकरण के ६ अध्यायो को जोड्कर ८७ अध्याय होते हँ ओर कल्पान्तर कथा के तीन अध्यार्यो को जोड्‌ देनेसे ५० अध्य्राय हेते है| । ;

कारिका--दशमार्थः प्रकरणोध्याया्थश्च विचायते । २१ ॥ `

अब श्रीमद्धागवंतजी का दशम स्कंथ कां अर्थ, दशमस्कन्ध के प्रकरणा को अर्थं एवं दशम स्कध के अध्यायो का अर्थं.

प्रस्तुत किया जायगा } `

प्रथम ओर द्वितीय कास्कि मे मङ्लवचरण.-एवं प्रकरण विभाग.-करने ऊ वाद्‌ श्री.आव्वायंचवरण स्कन्धार्थं पर चिवार | करते द । स्कन्ध करा अथं: स्पष्टकूप से सममःसै आ. जाय इसी. छषक्ष्य को छेकर्‌ प्रकरणों के अर्थं का एवं अध्या के अर्थक ` विवार करना अनिवार्य जानकर इस पर भी चिव्वार करते । अवचार्यचरणों ने शाख-स्कन्ध-परकरण-अभ्याय-वाक्य पद्‌ ओर ` अक्षर इन सातो भ्रका् से जो समन्वित एक दही अर्थं अषिरोधसे मिलना वही मागवतर्थ॑ हैः ेसी प्रतिज्ञाकी है ओर : हन सातो मे से श्रीुबोधिनीजी म वाक्य-पद्‌-अश्षर इन तीनं विष्यो का विवार करना था लेकिन कितने दीकाकासे ने स्वन्धार्थं मे छ संदिग्धता पेदा की इस. संशय की निवृत्ति के कारण. आचा्य॑चरणं स्कन्ध-परकरण-एंवं अध्याया के अर्थं की भो ` समारो्ना करगे । ।

अनेकन्याख्यासमरुङछ्ृतम्‌ गोस्वामिभीगिरिधरलालकृता बालध्रनोधिनी

श्रीकृष्णाय नमः . श्रीकृष्णचरणद्रन्दरपद्यस ङ््िरजःत्रजः । षया गुर रस्वान्तं स्वच्छं कुकन्तु मे सदा। १॥ ब्रह्मादिनर्तको यस्तु गोपिकाभिनैनर्त ह । सक्तानां तामसदीनां परमोनन्दफलप्रदः ।\ २॥ शरीयुक्रुन्द इतिं स्यतः सर्वं साधनसत्फलम्‌ । दशमस्कन्वटीकायां स करोतु सहायताम्‌ १ ३॥ चतुरिशतिभिः शद्धा कथा हीशस्य वणिता । अत्र स्कन्धे नवतिभिनिरोषो विनिरूष्यते ।। ४ \।

यद्यपि सरवेधवेव स्कन्धेषु सवौसां सगविसगीदिखीकानां निरूपणं स्पष्टतरमेवास्ति, तथापि तत्र तत्र तत्तद्वीखानां बाहूल्येन ्रभिप्ायेण तत्तत्छन्धानां तत्त्ीछार्थलं बोध्यम्‌ । तत्र नितेधो नाम जीषस्य देदेन्दियान्तःकरणादिस्वशक्तिभिः सह :यथोक्तं द्वितीयस्कन्वे-“निरोधोऽस्सयानुशयनमात्मनः सह शक्तिभिः" इति। सा च द्धा । प्रङ्ये भगवति मपश्नदशायां तु मगवह्टीलगुणस्वरूपमाधुयोद्यमुभवेन प्रप्वपिस्पतिपूरविका भगवदासक्तिरूपा षव । -यथोक्तं कः रा्ृतिको नित्य आत्यन्तिको कयः । संस्थेति कविभिः भ्रोक्ता चतुधौऽस्य स्वमावतः' इतिं । तत्र ्राकृतारि- शे निरोधस्तु ठतीयादिस्कन्वेष्वेवोक्तः । स्वभावतो भगवत्य।सक्तिरूपः पद्मो निसोधस्तवन्न निरूप्यते ॥ “भजते | त्वा तत्वरो मवेत्‌" इति स्पष्टतया | वक्ष्यमाणत्वात्‌. श्रवणस्मरणाहोणि करिष्यश्निति केचन । कलमो जनिष्य- शोकतमोनुदम्‌॥ अनुप्रहाय भक्तानां सुपुण्यं व्यतनोद्यशः इव्युक्तत्वाश्च स निरोधो भगवहीलाश्रवणादिभिरेव अतो रीरा अत्र नवतिभिरध्यायेनिरूप्यन्ते || तत्न बासुदेवादिचतुमूते मंगवतः प्रकट थसुचनायादौ चतुभिरध्याचेजन्म- 1 ततः शादल्लीयाचारशून्यानामपि तामसानां ब्रजभकतानां निरोधार्थमष्टा्विंशपिभिरध्यायेस्तःमसम्रकरणम्‌ । तत्रापि धनफलानां निरूप्याणां चतुर्विधत्वात्तननिरूपकाणि चलार्यबान्तरप्रकरणानि तत्राप्येवयोदिषड्गुणिशिष्टस्य ठीलेति भरध्वायरसतेषा निरूपणम्‌ । ततराप्यघासुरवधादिनिरूपकमध्यायत्रयं तु अक्षिप्मेवेत्याहुराचायीः ततश्च राजसभक्तानां शतिभिरध्याय राजसप्रकरणम्‌ । ततराप्यवान्तरपकरणान्यध्यायतात्प्ं च पूरववर्ञेयम्‌ । ततश्च सालिकभक्तानां तिरातिमिरष्यायैः साच्तिकमकरणम्‌ । तत्र॒ (सत्त्वात्‌ सञायते ज्ञानम्‌ इति वाक्यात्तेष प्रमाणपेश्चाभावात्‌ परमेयादि- णि ्रण्येवावान्तरभकरणानि । अध्यायतात्पय तु पूर्ववदेव ज्ञेयम्‌ ! ततश्च “देश्यीदयः षड्गुणाः परमेश्वरे श्रीकृष्ण त्र । ब्रह्मादौ तु भगवच्छब्द ओपचारिक इति सूचयितुं षड्मिरध्यायेगुणनिरूपणप्रकरणम्‌ । इत्येवं नविरध्याया प्रथमेऽध्याये भूमेमौलुर्विरोषतः ॥ दुःखं भगवतः प्रादुःभौबहेवुरमिरूप्यते ॥ १। अथ परमभागवसस्य भगवश्चरिता- सव राज्ञः सकङकलांशावेशावतारावतारि श्रीकृष्णचरितं सङतेपतो नवमस्कन्धे श्रुतबत एवं शङ्का जाता-“भुनिसत्तमेन सस्थगवधारयति नघास्य भगवद्धक्तिरस्ति नवेति ममाधिकारसन्देहादनधिकारिणं प्रत्यप्रकाश्यं भगवच्चरितं विस्तरेण न शुता्धारणस्याधिकारितवाङ्गत्वादवधारणज्ञापनार्थं नवमे श्रतभतुवदति-कथित इति साधे न । सोमसू्योर्श- कथितो नवमस्न्धे समयावधारित इति शेषः । एवमग्रेऽपि । उभयवंश्यानां सोमसुयेवंशोद भूताना राज्ञां परमादमुतं कथितम्‌ । तत्र सन्तानभ्रवन्धो बंशस्तस्य विस्तारः परस्परारूपः । ततर प्रथमं सूयवंशस्य कथितत्वेऽपि सोमवंशे र्हिततवात्सोमस्य पूर्वनिपातः । चरितस्यादूमुतत्वं च दुवौसश्चक्रतपेनद्रहृषकदारोहणादिना भोध्यम्‌ ॥ १॥ नि. देवुरतस्तं स्तुवन्‌ सम्बोधयत्ि--परुनितत्तमेति । तत्र मननशोला सुनयः, तत्रापि प्राप्नज्ञाना मुनिसन्तः, सुनिस्तरः, ततोऽपि श्रेष्ठो भगवद्धक्तो सुनिसत्तमः। नितशं धरम॑शीटस्य यदोश्च वंशविस्तरश्चरितं च कथितम्‌ । तद्वान्तरभूतयदुबंशानुवादस्यापि जातत्वात्‌. पुनस्तदमुबादस्तत्र भगवदत्तारेणाद्रसूुचमार्थः ! नव यदोः पितु- त्वमिति शङ्कनीयम्‌ । धर्मो सख्यो भगवद्धरितलक्षणः, धमो मद्धकितकृतमोकत' इति भगवदुक्तेः । पिलु- तया भ्रस्तस्य भगवद्धजनलोपमाशङ्कय मुरुयजनकस्य भगवतो भजनसिद्धर्थ स्वयोबनदाने तेन पित्रा स्वमातू- परमाणस्यात्यन्तातुचितत्वमाशङ्कथ तन्निरासार्थं च गौणपितुरययातेराज्ञोहङ्कनेनाधरमः ) धर्मस्य हि फर भक्रितिरतो ¦ भवक्त्वात्‌ ।. यद्रा कञ्चिदुजाह्मणं प्रति त्वदथाचितमहं सम्पादुभिध्यामीत्यनिर्िष्टा नामविशेषनिदेशरित( कार च. तत्सम्पादनसामथ्यौभावे दोषः स्यादतः पिद्वष्वनं नाङ्गीकृतम्‌ । यथोक्तं हरिविरो-'अनिरि्टा मया ता ॥ अनपत्य तां राजन्न प्रहीष्यामि ते जराम्‌ इति तस्य धर्मशीलसम्‌ । नोत्सह' इति नवमस्कन्ध-. सद्ध्मशीरत्वश्योतकमेव । नच तर्हि कथं श्रीुकेन ्स्याचख्युरधर्भज्ञाः इत्युक्तमिति शङ्कनीयम्‌ । यटु्यति- वयाणामेवेतद्विरोषणं ज्ञेयम्‌ । अन्यया भ्यदुः पप्च्छ धर्मनित्‌ इत्येकादशसकन्ये बकषयमाणभगवहाव्येन पूर्वस्कन्धोक्तमनू प्रनस्य श्रवण ङ्गतवादवगवनररितं प्रच्छति ।। १ १॥ । |

स

श्रीमद्भागवतम्‌ [ सकं. १० पू, अ. १ श्छो. १६

अन्वितार्थप्रकाशिक्ा

श्री राघामधताभ्यां नभः

आनन्दधामनि चिदेकरसेऽद्वितीये तस्मिन्पदेऽस्तु मम चित्तमगोचरेऽपि । यत्सदृ्रजस्थितिजुषां सुहृदां कुंमारादीनमघीनमिव मोचरतामूपेति । १। यावश्निरञ्जनमजें पुरुषं जरन्तं संचिन्तयामि निखिले जगति स्फुरन्तम्‌ । तावेदुबलात्स्फुरति हन्त हूदन्तरे मे गोपस्य कोऽपि दिश्ुरञ्जनपुल्जमल्णुः {| २ ॥। प्रेम्णा मृ्कन्दयदकञ्जयुगं प्रणम्य मातुः पितुश्च चरणौ प्रणिपत्य मव्य । गङ्कासहाथजरठो हरिवोषहेतीः स्कश्धैऽन्वेयाय कुषते दक्षमे प्रयत्नम्‌ । २

मरथमे देवकीसूनोः कंसः स्वमरणं विदन्‌ ॥। तस्याः षड्बाखन्‌ जघान श्छोकास्तत्र तु नंदषट्‌ { ६९ ) ।। उवाचेत्यष्टौ . (८ ) सपादाश्चतुशशैख ( ५४। ) अनुष्टुभः 1} १॥ श्रीराजोवाचेति ।। श्रीशब्दः मङ्गलार्थो राज्ञः स्तुरयर्थश्च । आ्ष॑त्वान्न टच्‌ । (४ कपि पाठे श्रीशब्दो न हश्यते! कथित इति साद्धम्‌ ॥ हे मुनिसत्तम ! भवता सोमसूयैयोः वंशानां पौत्रादीनां विस्तारः कथितः सङ्ुखरक्चकशरीकृष्णावतारेण सूर्यपिकृव्यत्वेन चाभ्यर्हितत्वात्‌ सोमस्य पूरधनिपातः । तथा उभयोः सोमसूर्ययोः वश्यानां वंशमवानां । राज्ञं पुरूरवःककुतस्थादीनासुर्वशीपतिवेन्दरारोहादिना परमादुभुतं चरितं च कथितम्‌ । धमे शीरं यस्य तस्य यदोर्शविस्तारस्त- (8 श्रितं च नितं सम्यक्रथितम्‌। यदोः पित्ाज्ञोहङ्कितेऽपि स्ववयसा माचृभोगानौचितीपयीटोचनादेकादशेऽवधूतसंबादे यदोः ५ सन्निष्ठाबणनाच्च धर्मशीरत्वम्‌ ॥। १॥

भगवस्प्रतावाचा्यंविरचिता भक्तमनोरञ्जनी श्रीह रिकृष्णमगवते नमो नमः श्रीमक्तिधमेतनयस्य पदाग्जयुमं चित्ते ममास्तु सुनिमण्डलहद्िचिन्त्यम्‌ । ` यक्नर्थषोडस्षसुलक्षणचिन्तनस्था ` भुक्ति प्रपान्ति जनसंसतिनाशक्क्ताः । १॥ अन्यं सतामवनहेतव एवं देहं घास्ये प्रतिश्रूतमितीह बलाग्रतो यत्‌ । सत्यं विधातुमुदशरहुयया स कृष्णो धर्मस्य सद्मनि पुनस्तमम्‌ं नमामि।२॥

4.4 यः पूवंूपमदधान्तृपभमा वथुक्तमन्यततु साधुजनमावथतं सदीशः। ॥ त्तं चै द्िरूपधरमेकशगुणस्वेावं कृष्णं पितामहमहुं क्षरणं गतोऽस्मि | ३॥ सकवमितिश्वसर्गादिलक्षणैरपलक्षितम्‌ । शरोकृष्णाख्यं जगद्धाम पर्‌ तत्वं नमाम्यह्भू।। ४11

आश्चयत्वेन निष्ट दशमे दशलक्ष्मसु । यदुवंशाम्बुधौ क्रीडन्‌ यः कृष्णः स॒ उदी्ेते ।\५।

वितत्यै दशमे ङृष्णसत्कीत्तंरनूव्य॑ते ¦ निरोधो धमविभ्लानिनिमित्तो दृष्टुम्‌ ॥ ६॥।

निरोधो यश्चतर्धाऽस्ति प्राकृतादिः स वर्णितः ! प्रसङ्खात्‌ भृष्टषेहार्ठारा तत्तसषिरूपणैः । ७ ॥।

| अध्यायाः कुष्णसत्कीरत्यै दशमे नवतिः कृताः । एतद्रयाख्यातुभिः कंचितत्वधिका अपि कौत्तिताः ।। = ॥

। चतुभिरादावध्यायद्रहप्राथनया श्रुवः । हरेर्जन्म भर हर्तु प्रसद्खेन निरूप्यते \\ ६ ॥

काष्णीं लीलोदिता परेषा गोकुले मभररापुरे । दारवत्यां करमात्तत्तदवि्ेषैवेहुधा तथा ॥ १० ॥

वृन्दावनादावध्यार्थः सपच्चश्िशता शुभा । वसतो गोकुले लीला दुष्करा वण्यते सुरैः ।। ११॥

स्तुतिः कलिन्दजावारिण्येकेनाक्र रमाषिता । आख्यातैकादशघ्या्यै्य लीला मभुराकृता ।। १२ ॥

लीला शेषैः कृता प्रोक्ता द्वारकायां च तवुकृतिः ¦ अध्यायः दशमस्कन्ध एवं तेऽत्र स्फुटार्थकाः । १३ +,

कंसस्तु प्रथमे तश्र देवकीतनयास्मृत्तिमू । भीतः श्रुत्वाऽवघौदुगर्मान्‌ षट्‌ तस्या इत्ति व्यते | १४ ॥

कृष्णचारिव्रपीयुदश्रवणस्वादनिकृंतः । पृच्छत्यौत्सुक्यतो राजोक्तागूवादेन तत्पुनः ।। १५ ॥ नवमस्कन्धान्ते जातो गतः पिवृगृहयदूजजम्‌ इत्यादिश्छोकद्येन समासतः संमरदर्शितं श्रीकृष्णमगवश्चरितं विस्तरतः युश्रूषुरतीतस्कन्धाथौुकथनपूर्वकं राजः प्रच्छति कथित इत्यादित्रयोदशमिः श्टोकैः । ततर पूर्व्छन्धाथंमनुबदति ।। कथित इति ॥। हे सुने, इति शेषः। भवता, सोमश्च सुश्च तयोः, वंशविस्तारः कथितः । उभौ च तौ वंशौ च तयोमत्रा उभयवंश्यास्तेषामुभय- वंशजानौ, राज्ञा, परमादू भुतमध्याश्चथरूपं, चरितं चरित्र च, कथितम्‌ । "चरित्रस्य क्डीवत्वात्‌ कथितमित्यत्र लिङ्गभेदोक्तिः। ननु नघमस्छन्वे सूयेवंशः प्रगमिहितस्ततः सोम वंशोऽतः सूंसोमयोरिति वक्त यक्त, कथमत्र वैपरीत्येनोक्तिरिति चेत्तत्र सोमवंशप्रवृतत- मूलभूतायः इठायाः जन्मनः सुरयवंशपवरततः परागभिधानादस्य पूर्वोक्तिः । यद्वा, सोमवंगो श्रीकृष्णपराुमोचः ५ परीक्षितः सवेष्ेवत्वेनाभ्यर्दितस्तत्‌ प्र(दुमौबकथोपेतत्वेन सोमवंशस्य परीितोऽभ्यहिचता तसूर्वत॑भिधायकं (अभ्यर्टितं पूम्‌! इति शाख,

अनेकच्याख्यासमकङङतम्‌ ३३

पूर्वनिपातः । यद्रा । सोमस्य दिमा्त्वेन शान्तिकरत्वं धर्मः । सूयेस्य तपनपयौप्छया संतापकरत्वं धर्मः । तस्याभ्र्ितत्वेन शान्दयर्थोतकसोमस्य पूर्क्तिः ।। ९ ।। यदोरिति । दहे युनिसत्तम, नितरामत्यन्तं तस्य, ` यदोश्च यदोरपीत्य्थः । वंशाविस्तारः, कथितः, परमादूभुतं चरित्र च कथितम्‌ । “उत्तमश्चिन्तितं अधमोऽश्रद्धया छर्वननकर्तो्रितं पितुः इति नवमस्कन्धोक्तवाक्यदटशा तदप्रत्याख्यानप्रतीतेस्तथापि

स्वपिचक्तस्थमातृसङ्गस्यानुचितत्ात्‌ स्थपितुरुक्तेरनुपादानं यदोधंमंशीखत्वमिति ।। १ ॥।

ह ` ॥ श्रीहरिः ॥ . . - भीहरिसूुरिदिरचितं भीभकष्तिरसायनम्‌ | |} मङ्गलचरणम्‌ , उपक्रमश्च | . . श्रीगणेशाय नमः । श्रीसरस्वस्यै नमः । श्रीगुरुभ्यो नमः । लक्षं वेदं दक्षमात्मीयहत्ये ! वक्षःपद्मं शिक्षक दृष्टजतेरमोक्षस्थानं रक्ञक स्वादिघ्रमाजाम्‌ \ १॥ ` दषटदितिजष्वंसाय योऽनादिरप्यद्धा मीनमुखावतार-चरितान्य ज्गीचका राऽऽद रात्‌ । सहनाय. यश्च॒ समभरत्‌ सर्व॑सदेशः क्षभाशाली पूर्णकृपार्णंवो दिशतु वः भ्रीश्वेयसी श्रीपतिः ॥ २ ॥ -समत्सुरनरशुकुटाऽनष्यनद्नीलप्रमम्‌, भूषानूपुर - परागरचिरच्छायं लसच्छीपदम्‌ । स्णौतसाकन्दनकेन्दुकान्तिललितं यस्या दिघ्रदेशं सदा स्वोत्कृष्ठं मनुते प्रयाग इह तं वन्दे रमावल्लमम्‌ ।। ३ ॥ नसमाधितपा्वं मागस्ताक्ष्वेष्वजो विधिमुद्वामरवन्दितादि्घिः। -दर ~ सुदशेन - पश्राजद्स्ताम्बुनो विजयते शरजगाद्विराजः । ४ ॥ न्वमनेकशाखममिताः मोदामृतोचत्फलं श्रीमद्धागवततामिधं चुरतरुं निर्माय निरयत्लतः । : करोति वि्रुषानाहूत्य तापत्रयं यस्तं नित्यमहं नमाम्यमृतदं श्रीव्यासविद्योदधिम्‌ ॥। ५ ॥ सूतैंहविधेषु क्षादिभिः पुत्रिणं यद. त्िलंलिताङ्गनासु न मनाङ्‌ नम्नासु मभ्नाऽमवेत्‌ । णु कं.वितरति. प्रोच्छि्नुःखं तृणां तं, वन्दे मुनिनायकं शुकमहं सर्वान्तरस्थं सदा । ६ ॥ निरस्ययामहरहगोदोहमात्रस्थिति गोसन्दोहनिवासभेव विदधे नारायणोऽपि स्वयम्‌ । कवेारमपि चेन्मोकषा्पणे लग्नकं पुंसां यददनामृताक्तवचनं तं व्यास्तसुनुं तरुम: ॥ ५ ॥ जगदीशितुस्तिश्रुवने संख्यावतां शेरा ये स्युः सन्तु मचन्तु वा सुृतिनस्ते वन्यमाना जनेः । -पविश्रकीतिरवनौ प्रस्तावनासूत्रचूक्‌ वन्देऽहं तु तमादिदेशिकवरं श्रीरामकृष्णाभिधम्‌ 1 = ॥ प्रबृत्तिविदृतिः संन्यायमान्यश्च यो मीमसःस्पयुमयी यदाश्रयवश्षान्मीममां सतेऽथं संदा । पदः श्रुतिभरखः संख्यावदेके डितस्तं लक्ष्मीपतिमानतोऽस्मि सदयं श्रीदालङकष्णं गरुमू ।। & ।। -प्रेमरसनिक्षेप-भाजनम्‌ । सभाजननुतं वन्दे धृष्डिराजगुर परम्‌ । १०॥ [भवतप्रघानदशमस्कन्धस्थितानि क्रमात्‌, प्रत्यध्यायनिरूपितेशचरितान्यादाय सारितः 1 नदङृपासुधारसलपसत्स्वादं सदानंदङ्ृत्‌ कर्वे मक्तिरसायनं निखिलहद्रोगापनोदक्षमभ्‌ 1। ११ 1 तरेव सङ्खलयति श्रत्यथमत्युजितं कृत्स्नस्मृत्यु्िताथं बोघजननोर्लासा तथां यत्स्मृतिः । धरप्यलं किल फलं वधं प्रसुतेऽखिलं यत्संकल्पनियन्तरितोऽखिलजनाचा रस्तिकालेऽपि च ।। १२ ॥ दिश्रजाततमनमिग्रायं कथं वा मवेच्नाबीजं कुस्तेऽल्पधीरपि जनः श्ुद्रोपि किश्छित्‌ छचित्‌ 1 कलातिहारिहरिणा श्रीरप्रसादोल्लसच्चिततेन करियते रसायनमिदं प्र्यक्तबीजोदयम्‌ ॥ १२ ॥ कापि तर्केण कुश्रचिद्र.पकादिभिः ! ज्ञेयं विक्षैरिह श्रीशक्रीडाबीजयिवेचेनम्‌ ।। १४ ॥। बर्यपिःनालभीदाचरितं प्रादातुमन्तोज्न्नितं स्याद्‌ सौख्यं तु तथापि धुणं मतुलं ततल्लेशलेदीादपि 1 मासभुदरमुदिता-ऽखण्डपरवाहस्थितेर्गोदाया जलमल्पमप्यवमिदानन्दाय सञ्जायते ।। १५ ॥। स्पदमेकमस्ति महिलामालेषु चेतु कुङ्कुमं सौभाग्यप्रतिपादनाय तदलं कि तत्र भूषान्तरः । विता प्रमल्मवनिता- सोमाग्यसन्धायकं मुख्यं श्रीपतिभरषणं विजयतेऽम्याऽऽस्तां न वालंकृतिः । १६ ॥ गुणव्णेने किल सहल स्योऽपि नेशो मृशं त्वत्सौन्दयंविवे चनेऽपि च सहलाक्षः क्षणं न क्षमः । सहच बाहृभिरलं युक्तोऽपि शक्तोऽजुं नस्तत्राहं जगदीश्वरेकवदनो द्रधक्षौ द्विबाहुः कियानु ।। १७॥ संमधथितः स मगवःन्‌ प्रोत्साहने मे ह्यदाद्‌ यद्यद्बीजमह . निघाय हृदये क्रीडामकाष तदा । बुद्धिमोचरमनायासं करिष्येलिख्त त्वं निःशद्धमिहामेकेति समभूदत्र प्रवृतयुदुसमः ।। ६५ ॥।

३४ श्रीमद्भागवतम्‌ (स्क. १८पू. अ. १ श्लो. २-४

वेदाज्ञय-भमेया दुत च रितेतरो-बीजं-निणेतुकामं हृष्टे वाल्पं भामनत्पं परिहसतु जनो बाढमाश्चयेचित्तः ¢ सर्वान्तर्यामितां स्वां स्वयमथ विहितेपभंस्य तत्र प्रवृत्ति स्मृत्वा नित्यं रसश मव शरुधि भवितास्सीश्च तेनैव धन्यः ।।१६॥१ किच्िद्रकमवक्तमुंतमथ स्नि्वं सहासं क्वचित्‌, सक्रोधस्फुटमसपुटं ववेचिदपालम्सि क्व चाथन्वियि । एवं स्वीयचिशोवंचोऽपि परमाहलादाय पित्रोरिति ज्ञात्वा सम्प्रति विश्वतेतसरणिस्ताहंदुमेोऽऽलग्च्यते ।। २० ॥ अन्याभिः किमु तंत्पुराणतरणि -श्रेणीभिरारोहणं यातो यासु ने धीवेरोऽपिं लभते दार -धमन्मानसः 1 क्ता यच्छतिरेव दुस्तरमवाकूपारपारद्खतौ तां श्रीभागवतामिधां न तरणि कः संतितीषुः श्रयेत्‌ ।। २१ ॥ यक्ताहा रविहारशालिभिरपि प्रौच्छिकनदर्वासरमैः पुभ्मिर्योगविशारदैरपि सदा वेदान्तदान्तात्मभिः । दंशं भगवत्मुदसंनमिहाह येनं ` गर्भेऽपि तत्मातुस्तन्मुनिवामदैववदसौ राजाऽपि वन्धः सदा ।। २२ ॥। कथित इति : १८-१-! | |

रक्तं सवंुधां्चवंशामखिलं तदंशतेजोजेषां राजञ चारुचरित्रजातमवशादुनुयात्‌ र पुनश्चेदसौ । तन्मे स्यात्‌ तदनाद्रोऽच्युतयशःश्ुतयुलसच्चेतस्धक्र रपष्टमतः स तादृगुचितंप्रभोक्तितः स्वाशयम्‌ । १॥ हिम्दी अनुवाद ( कदंमक्षमा } राजपिं परीक्षित जी कहने रगे मुनिवरो मे परमश्रेष्ठ कावचवायं जी ! आपने सोम एवं सूयेवंश का विस्तार से बण॑न शिया, ओर ५ दोन वशो मे उन्न हृ नूपों के परम अदभुत चरित्र भी के । चिरोष मं स्वभाव सहज धर्मशी श्रीयहुराजा का सम्पूणं चरित्र कहा ॥ १३॥ ` | | तत्ाशेनावतीणेस्य विप्णोवीरयाणि शंस नः || २ ॥ | अवतीय धदोवेशो भगवान्‌ भूतभावनः । कृतवान्‌ यानि विश्वात्मा तानि नो षद्‌ विश्तरात्‌ ।। ३ ॥ नितत्रपगीयमानाव्‌. भवौपधान्छरोत्रमनोऽभिरामात्‌ । फ उत्तमरलाकगुणाडु वादात्‌ पमान्‌ षिरब्येते विना पद्ष्नात्‌ || ४ ॥ | ` ,: ` करदमक्षमा र ष अन्वयः - तेतर अंशेन अवतीणैस्य विष्णो 0. नः शंस । भूतभावनः विश्वात्मा भगवान्‌ यदोः वरो अयती्यं यानि ( बीयाणि ) छृतवान्‌ तानि नः चिस्तराद्‌ वद्‌ ।। निवृतततकैः नात्‌ भवोषधान्‌ शरोत्रमनोभिरामात्‌ उत्तमश्छोकगुणानुवादात्‌ पडुभ्नात्‌ विना कः पुमान्‌ विरग्ये्त | || ` = ` ` ॥ (भः ध भोधरध्वामिदिरचिता भावा्थदो पिका अंगेनेति प्रतीत्यभिभ्रायेणोक्तम्‌ ।।२॥ ननृक्तानि “जातो गतः पितरगृ्ादूत्जमेधितार्थः” इत्यादिना । सत्यम्‌ । पुनर्विस्तरेण उदेत्ाह्‌। अघरतीरयेति ॥ ३॥ अत्र दोके त्रिविधा जनाः मुक्त मुयुक्षधो बिधयैपिणश्चेति । तैषां मध्ये न कस्यध्यलं भ्रत्य इत्याह । निदत्ततषैः गतवृष्णेैरिव्यर्थः । सुयुक्षणामयमेवोपप्य दत्याह । भवौषधादिति । विषयैषिणा पश्मो धिषयोऽयमेवेत्याह । श्रोत्र मनोभिरामाद्िति । अपगतः युक्‌ शोको यस्मात्तमात्मानं हंतीस्यप्चुघ्रस्तरमात्‌ पल्धातिन्‌ इति षा-॥

| याणा

अनेकव्यार्यासमलङ्कृतम्‌ २३५

सवेव्यापकतया वरिपू्णतापय॑वसानस्य स्वयं भगवतः श्रीकृष्णस्येति यावत्‌ । वीर्याणि महाप्रभाषमय- तच्छशरषयात्मनो बहुमननात्‌। यद्वातोस्माकं पांडवानां विष्णोर्वीयौणीति अनेन ततर स्वस्य यौविभू य || ३ अत्र मानुपे । अख्रल्ययोचर श्रवणारुचिरूपो शेयः । निवृत्तस्तषोऽभिखापो येषां ते इत्यमरः । मबोषधात्संसारव्याधेरौषधरूपात्‌ । नितततथदेव निषेव्याकिगतदृष्णात्याधिभिस्तृष्णेव गीयमानाद्धोभो वयम वैतन्निषेव्यतिरामया भवतत्यु्वेरुपदिश्यमानात्‌ । मिचत्तत॑शब्देन शुद्धभक्ता नेदिध्यासननिष्टत्वेन गानासंभवात्‌ । खद्कणां मोक्षमिच्छतामयमेव श्रीकृष्णगुणालुवाद्‌ एव भवः खःरसिधुमतिदुस्तर्युत्तितीर्षोनिन्यं श्रवो भगवतः पुरुषोत्तमस्य । रीखकथारसनिषेवणमतरेण पुसो सक्तः । विषयसतुच्छपरमभेदादूष्धिधा ह यिष्णुपलकस्तुच्छो विनाशिफल्कः सर्वकर्मपःलह्पो घा बाः छिष्स्य सूक्तस्य च बुद्धिदत्तयोः । अविच्युतोऽर्थः कविभिर्निरूपितो यदुत्तमश्लोकरुणानु- स्वसतरद्धद्वियानुरागजनको विधयः पर्मविषय इत्यभिप्रेत्याह -भोत्रेति । श्रोत्रमनसोरभिरामोतीव मात्म - इति श्रुतेः “ननं िन्दन्ति शखाणि"' इत्यादिस्पतेश्वात्मनो नाशासंभवेऽपि देद्योखत्ति- धोपत््यणुदहन।नात्वं ततछरतान्‌ गुणान्‌. । अतः प्रविष्ट आधत्त एं देहशुणास्परः 11" इति इति च वक्ष्यति स्वयं भगवान्‌ कर्व “तास्ते मेत्यामिगच्छंति ये ऊे चात्महमो जनाः" चक्ति यत्‌ तदात्माज्ञानमेवःत्मघात इति वक्ति! भन चेदवेदौरमहतीर्विनष्ठः इति श्रतेन हि । एतदमिमर्याह अपगत! छुगिस्यादि । ननु त्रिभिधजनानुक्त्वा पुनराखधातिषडु्ातिनेौ 1

द्युक्तः । तु भिषथिणस्तु भिरञ्य॑त एेत्यभिप्रचेणाहापञ्न्नतशु्नादरेति । पड एव. तदुक्तम्‌ शरं वर्गिकास्ते पुरुषा वियुखा हरिमेधसः? इति । पुमानित्यनेन शी मेतयर्थः । यद्रा-पुमान्‌ जीवस्तेनाधिका्यपेक्ष। निरस्ता । यद्रः--प्युत्रदरयाधात्‌ | तस्यं बुद्धिः तेन लोकद्रयसुखविनेकासिद्धथा विषयताया अप्यभावः। अत एवोक्तं “राजपुत्र । जीव वा भर ब्रा साधो व्याध मा जीव मा मर्‌” इति। तस्माद्यो विरज्यते सं छोकद्रयेष्वात्मक्लेशि- ४ ॥ |

भिचरणेरेव व्यारूयातम्‌ । तत्र प्रतीतिः साधारणज्न

| भरगावद्रीकातः । न असर्वछ्ुबोधस्वमावस्येत्यर्थः | यद्रा, अंशेन श्रीबल्देवेन सदेति भावः) अथौन्तरे

खोकं स्वं मोपानां तमसः परम्‌ । कुष्ण तत्रच्छन्दोभिस्स्तूयमानं सुविस्मिताः ।। निरूपयिष्यमाणव्याख्याविशेषमयवचनेन “कृष्णस्तु भगवान्‌ स्वयम्‌" इटयनेन च षिरोघापत्तेः, उक्तच शोरटीकनाभ्नि निजधाम्नि तले च त्य देषीमहेशदरिधामसु तेषु तेषु । ते ते प्रमावनिचया विषिताश्च येन भि इति । “रामादिमूर्तिषु कलानियमेन तिशनञानावतारमकरोदूभुवनेषु किन्तु ! कृष्णः स्वयं समभवत्‌ रुषं तमहं भजामि” इत्यादि । तत्र तत्र सन्दहास्तु निरसिष्यन्ते। एवमन्यत्रापि विष्णोः सर्वज्यापकः

स्भय भगवतः श्रीकृष्णस्येत्यर्थ; । नः अस्मान्‌ प्रति वीय्यीणि महाप्रभावमयचरितानि शंस स्तुतिबत्‌ श््ृशणरस्य चरितानां तु परमपरमादु मुत्वं सूचितम्‌, न इति ब्रहुलव तच्छश्रुषयाऽऽत्मनो बहुमानात्‌ । श्वसङ्गि- व वा । यद्वा, नोऽस्माकं पाण्डवानां यो विष्णुस्तस्य इत्यात्मनस्तस्मिन्‌ भक्तस्तद्रीयय॑श्रवणे वौण्यपि तस्य कम्परणि -परमादूमुतानि, इति चे्तहिं तानि संवीण्येष कथयेत्याह--अधनीर्य्येति । भगवान्‌ सनैशण्यंर्णोऽपि हृपया भूतानि सवोण्येव भावयति पालयति तथा सः, यतो विश्वात्मा

हितकारी. परमस्वरूपत्वेन मरेमविशेषपयव्सानरूपरेत्य्थः । अतो यानि याचन्ति कमणि तत्र च विस्तशदूं बिस्तरेण, प्रयोजनादिनिहंशेन, न तु पूर्ववत्‌ 1 । इत्यसंमवेऽपि लछक्ष- विस्तरेण तत्र श्रुते मम दृप्तिराशङ्कयेतयाशयेनाह-निवृ्ततभक्तरयुप अभिकं सर्वोपरितनले- वा गीयमा-

३६ श्रीमद्भागवतम्‌ (स्कं. १०य्‌. अ. १ श्लो. २-४

नादिति परमफरुत्वेन सदोपगानात्‌ परमानदमयल्वं तत्र मुक्ताः ज्ञानिनः श्रुद्धम्ताशच ति देविध्ये पुनजीबन्युक्ताः पाप्तसालोक्याद्य- शवो ति चतुर्विधा ज्ञेयाः । भवौषधादिति । अथौन्मुसक्षणां सर्वदुःखनिवन्तंकस्यम्‌, शरोत्रमनोऽभिरामादितति, शब्दमात्रोणं श्रोत्राणि अर्थन मनासि चाभितो रमयतीति तथा तस्मादिति, पारिशेष्याद्िषयेच्छरुनामपि सुखप्रदत्वम्‌, तथा भक्तिच््ुनान्तु उन्तरद्यमधिक प्रथमच यथोचितं ज्ञेयमिति चतुर्थोऽप्यधिकारी कल्प्यः । एवं साध्यस्यं साधमत्वच्च अतः सदा सर्व॑सेज्यत्वसुक्तम्‌ । अव एव उत्तमः श्छोको यशो यस्य तस्य श्रीभगवतो गुणानां निरतिशयनित्यससस्वाभाविकानन्तानामौदा्यंवात्सतल्यादीनासजुवादः, निरन्तरा पुनः पुनः भवक्तिता वा कथा तस्मात्‌ को बिरष्येत विरतस्तृपरो ब स्यात्‌ तत्राऽऽद्यानां निरन्तरं मनसि तहीखानन्दो ब्रह्मासन्दादप्यधि- कतया स्फुरति । अत्यन्तोच्छछिततया तादशगानत्वेन परिणमते च अघः स्वतस्सद्धतवाततेषु गानस्यैव प्राधान्यं दितम्‌ । स्वतस्सिद्ध- तारशभावत्वेन त एव च प्रथमं निर्दिष्टाः सुक्तियुक्तीच्छरषु तादशस्प्यमावात्‌ न स्वतः सिद्धत्वम्‌ | अत ओौषधरूपलं ्रोन्रदरारिव मनःभरवेशित्वश्चोक्तम्‌ , तस्मात्‌ श्रचणस्येव प्राधान्य दितं पूर्वतो न्यूनत्वच्च; तत्र द्वितीयेषु परमार्थसाधनरूपलेन स्फुरति, वस्तु- स्वमाबत्वेन श्रोत्रसनोऽभिरामत्वश्चास्तयेव, ठतीयानान्ु केबलं श्नोच्रमनोऽभिरामतयेति तारतम्यम्‌ , चतुथौनान्तु प्रथमेभ्य एव न्यूनलमन्येभ्यस्त्वाधिक्यम्‌ , शखेऽस्मिन्‌ पद्वाकयाना कमच्िबिधो ज्ञेयः । पू्वपूर्वन्यूलः, उन्तरोत्तरन्यूनः, सादच्छिकन्यूनच्च । तच प्रथमद्रयं कैशुत्यविवक्चय । उत्तरस्त्मभियेयार्थस्य नात्याद्रेण प्रेमावेशेन चेति । अत्र तु त्रयाणां यथोत्तरं न्यूनता } व्यतुथोनान्तु यादृच्छिक्येव ! तथोक्तिख्ठु युक्तत्वसुमुशवुलवामविऽपि मम विषयितया श्रोत्रमनोऽभिरामलेनापि तत्र बिरक्तिने युक्तेति विनयात्‌ । पुमानिति खीवदस्वतन्त्रः क्लीबवत्‌ विकठेन्द्ियश्े त्तदात्मयोग्यत्वासम्मावनया विरञ्यतां नामेत्यर्थः । यद, पुंसं एव सर्वत्र प्राधान्यात्‌ पुमानिद्युक्तम्‌ । यद्धा; पुमान्‌ जीवः तेन चाधिकाथयेक्षापि निरस्ता । पञ्युध्नात्‌ व्यधात्‌ । तस्य हि विषयित्यसम्भवेषि सततं हिसादिक्टेशविद्धबुद्धितवेन रोकद्रयुखविवेकासिद्धया विषयताया अष्यभावः । अत उक्तम्‌-'“राजपुत्र ! चिरञ्जीव साजीव ऋषिपुत्रक ! जीव वामर वा साधो ! व्याध} मा जीवमा सर इति। तस्मात्‌ यो विर्येत, स छोकदयेऽप्यात्मक्टेशितेन तद्धिरागात्‌ परेष्वपि शत्यवदपंशणेन व्याध एवेति गादिप्रदाने तारपर्य्यम्‌ । अन्यद्भगवद्भक्तिविखसदीकायां कथाभादहासम्ये विस्तरित- मेवास्ति तदेवं सामान्यतः श्रीभमवदूगुणालुवादस्यैतादशत्वे सति किसुत ्रीकृष्णहूपततदूरुणासुवादस्येति भावः ॥ ४ ॥।

शनीमद्वौरराधवाचायं हृता भागवतचन्द्रवन्दरिका

अधुना तत्र यदोरवमो अंशेन बररामेण सहावतीर्णस्य, यदा, सङ्कल्परूपक्ञानेन वा दिव्यविग्रहारोन का, अस्यथा `ते न्वांशकला विष्णोः कृष्णस्तु भगवान्‌ स्वयम्‌! इति पर्वोत्तयाघातापत्तेः, विष्णोः श्रीकृष्णस्य वीयीणि वीर्यगुणप्रकारकाणि चरित्राणि नः शुशरषुभ्योऽस्मभ्यं शंस विस्तरतः कथय ।। २1] कानि वोर्याणि १ इत्यत्राह--अवतीर्येति । यदा, न परल्यृहादिरूपेणावस्थितस्य वीयोणि; किन्तु यदोर्वशेऽवतीय्यं भगवान्‌ यानि बीयोणि छरतवान्‌ › तानि बीयोणि विस्तरतो नोऽस्मभ्यं बद्‌ शंस, अवतरणप्रथतीनि सवर्छोकगमनपर्यन्तानि वीयौणि विस्तरेण कथयेति मावः । अत ॒एध्‌ पुनर्वते यद्युक्तम्‌ ! अबतारप्रयोजनं तन्निमित्तक विस्तरेण वदेस्यभिप्रायेण विशिनष्टि, भूतभावनः भूतानि साधुभूतानि सावयति -विभावयति चायते इति तथा चिश्वात्मा विस्य अन्त्रात्मा विन्वमास्ा शरीरं यस्येति वा विन्वासमा \। ३ ॥ नलु, `विष्णोरवीयौणि अभीक्ष्णशः श्रुतान्येव, किं पृच्छसि ! इत्यत्राद-निदृतत- तैरिति । क उत्तमश्छोकरुणादुबादादित्यस्याऽगृतादिति शेषः उत्तमश्लोकस्य भगवतो" गुणायुवादरूपादद्तात्‌. पयुष्नं विना कः पुमान्‌ विरष्येत १ न कोऽपीत्यर्थः । ्रसिद्धाख्तवेरश्चण्यं सुषवयि विशिनष्टि, निवृत्तस्तर्षो विषयेष्वनलम्बुद्धिर्येषा तः विंगतविषयस्यू- ्रयोगिभिरपगीयमानात्‌ प्रसिद्ध सवमृतमनिवृत्ततषपगीयमासमित्यर्थः । मवोषधात्‌ भवस्य संसारस्य रोगरूपस्योषधम्‌ ओषधमिव अतीकाररूपात्‌ प्रसिद्धन्तु भवबद्ध' नमिति भावः। श्रोत्रयोर्मनसश्चाभिरामात्‌ प्रसिद्धन्वु रसनेन्दरियमात्राभिराममिति भावः । गुणाजुवादो गुणकथा पशुं हन्तीति पञ्ु्नो गोध्नस्तं विनेत्यर्थः । यद्वा, प्ुद्धन्त गच्छति च्याग्रियत इति पञयध्नः तं विनेत्यर्थः । पड्ुतुल्यदृत्तिः केबरमूखं इति यावत्‌, यद्वा, अपड्युध्नादिच्छेदः पश्चिति सम्बगर्धकमव्ययम्‌, न पञ्यु असम्यक्‌ हन्ति गच्छति बुद्धधसीति वथा ध्टून हिसागल्योऽ"गत्यथौस्सवे क्ञानार्थकाः । सम्यरुपकारमिद्धान्‌ कृतघ्न इति यावत्‌ । उत्तमश्छोककृतोपकाराभिन्षसतदुगुणालु- वादात्‌ कः पुमान्‌ िरश्येतेतयर्थः।। ४ ।

श्रीदिजयध्वजतीर्थकृता पदरत्नावली

` ` . कत्ाह--तत्रे ति ! यदोर्वंशे बीयोणि पराक्रमान्‌ ॥। २) तासययौत्‌ पुनरुकतमेवाह-अधतीर्येति । यानि भूकण्टकदितिसुत- हननादीनि कमणि, विश्वात्मा विश्वन्यापीत्यनेन ब्रह्मत्वं ध्वनयति । विस्तरतः न केवरमूर्थतः प्रपञ्चनम्‌ अपरि तु शब्दः अल्पबुद्धी- नामवान्तुशक्यत्यात्‌ । “ख च शब्दस्य विस्तरः" हृत्यभिधानम्‌ !। २ 1। अपीतस्कन्धे हरिकथाश्रवशेनाखम्ुद्धिनौभूत्‌ इति तत्राह, निवृत्तेति । मिवृतततर्विषयालम्बुद्धिसदितेः । भवौषधात्‌ संसाराख्यरोगपरिद्ारदेवुभूतौषधात्‌ अतिगात्‌ अन्यथाज्ञानिनः पशुऽ्नादिति बा पाटः । ४ ॥

अनेकन्याख्यासमलङ्कृतम्‌ ३७

५ भोमञ्जीवगोस्वामिङ्तः कमसन्दभः तदनुवादः । ततरेल्यद्धे नामीषटविज्ञपिः । अंशेन श्रीवल्देवेन सह्‌ ।। १-२ ॥ निदत्तति सामान्यतस्तःरशंसा ज्ञेयम्‌ निचृत्ततवैः ।। ४ ॥ धीमदिश्वनाथचक्र्दतिङ्ृता साराथंदरशिनी

वीयि कथय । कस्य, अंशेन विष्णोः यः खल्व॑रोन वैकुण्ठे विष्णुभवति, यस्येकांशो विष्णुः तरय शंस, सामस्त्येन वक्तुं न कस्याऽपि शक्तिरिति भावः २॥ नलु, “जातो गतः पितृगृहाद्‌ ्रजमेधितार्थः `

` सामस्त्येन तद्ीय्योणि संक्षिपत्यपि वक्तुमशक्यान्येव । त्वया त्वेन यान्युक्तानि तान्यपि क्तान्यतो बहुभिः श्छोकेस्तम्येव षिस्तृती कृत्य ब्रदीत्याह-अवर्तीर्यैति । भूतानि भावषन्ति प्रेमवन्ति करोतीति रमयामास मृत्यौ सर्वाङ्गरम्यया” इति “अभिदृपटटशां नृणाम्‌ ! इति “स्वमृत्त्यौ छोकलावण्यनिर्युकथा यतो विश्वासा देहजीवाभ्यां सकाशादपि परमात्मा म्मास्पदीभवितुमह्येवेति ब्रह्मस्तवान्ते ठ्यक्तीभषिष्यतिं दैमन्दबुद्धिसुगम्याथं विस्तारं शब्द्वाहुस्यं परापय्येतय्थः । विस्तरो विभहो व्यासः स च शब्दस्य विस्तरः”

श्ीधरस स्वामिभिः शीमतमभुमि्च सनातनैः । ऋजुलात्यक्तुच्धिष्ठ सुजिष्योऽदयुपाद्े ॥

थयाम्‌ 9

गुणानामनुवादात्‌ गुरोंखादाकण्यं पश्च द्सु-

कृष्णस्य गुणानामनुकीत्तेनमपि उप स्वौधिक्येन

। अत्र वत्तमानप्रयोगादाधिक्यवाचकोपशब्दो-

। तेषां निदिध्यासनस्यैव शाश्वतिकम्तुतिद््टेनं त्वनुकीत्तनस्व,

त्‌, यतो मबौषधात्‌ । योरेव विरागाभावे हेतुः, भोत्रमनोऽ-

यात्तदा स॒विरउयेदेवेत्याह्‌--पशुध्नाद्धिना पञ्ुध्नो व्याधस्तप्मात्‌

| ोकदवयुखवति स्वात्मनि संसारमोचनेच्छत्वमारोध्य षिदेकाऽ- । अत उक्तम्‌ '“यजयुत्र । चिरज्गीव मा जोव ऋषिपुत्रकं ! । जीव वा मरवा साधो ! व्याध) मा

भ

तस्माद्यो विरज्येत स लोकद्वयेऽप्यात्मक्टेशितेन सद्धिरासाप्परेष्वपि शल्यवदपंणोन व्याध एवेति गाखिप्रदाने

श्रीमच्छुकदेवक्रतः सिद्धान्तप्रदोपः

षतीणंस्य विष्णोठयोपकस्य वीर्याणि चरित्राणि नोऽस्मभ्यं शंस कथय नलु, व्यापकस्यावतारः कथं व्यापकस्यावतारोऽनादृतस्य ऊुक्याावरतत्वभचरुष्य चलनमदश्यस्य दश्यत्वादि च परमेश्वरे सर्वज्ञे सर्- वाद्दपरभावे भगवति सव॑ सम्भवति । एतच स्फुटीभविष्यति तत्र तत्र ननु, विष्णोवीयंकथने मम < प्रावोचं यः पार्थिवानि विममे रजांसि" इस्यादि श्रतेः । तेषामानन्त्यादतं आह-भंशेनेति लेशा- (जातो गतः पिक्गृहात्‌” इत्यादिना विष्णोरेव घीय्योण्यंशेनोक्तानीत्यत्र सत्यमंरोन तान्युक्तानि तदपेक्षा --अवतीर्येति । यदोरवरोऽवतीयं भगवान्‌ स्वाभाविकपर्णपदशर्थसम्पन्ः भूतभावनः सर्वभूतदेतुर्विशवात्मा संवैम्‌” इत्यारिश्रुतिगणवेद्यः स॒ यानि कृतवान्‌ तानि ` विस्तराद्रद; यद्वा, तत्रांरोनावती्णैस्येति वर्देवबीयं- शीृष्णचसित्रिप्रशनः ॥। ३ ॥ सरवेषामतिभरियाणि सवीर्थदानि खदासानां समयौनामसमथानाश् बहिश्च गभौदौ करुणाक्षीरनिषेवययौणि वदस्वेति ्रीत्यतिशयात्युनराह-निवृत्ततपैरिति ्वतुर्भिः। निवत्त; स्वभावत बद्वरताराणां सङ्कषेणसनतुमारादीनां तैः साधनसम्पत्या गततृष्णैश्चोपसमीये समीपर्तिजनकल्याणार्थमात्स- । स्वतः शुद्धानां साधनसम्प्या शुद्धानां च परिकराणां कल्याणाबहाद्धनौषधाद्भवस्य जन्ममरणप्रवाह-

तमात्‌ संसारतापतप्तानां सरवेषामौषधवत्‌ सर्वतापहरादितयर्थः । ओषधं सेवनसमये नियमेन नेत्रमनोऽभिरामं न

३८ श्रीमद्भागवतम्‌ [ स. ९० पू, अ. १ श्लो. २-४

भवति जयन्तु तद्विपरीत इत्याह-ध्रोच्मनोऽभिरामादिति । शरोज्नाणिः मनांसि च अभित्त; परितो रमयतीत्ति स तथा तस्मात्‌ उत्तमाः श्छोकाः यशांसि यस्य तस्य विष्णोगुंगानां वेदरप्रसिद्ध(नामलुषादादपष्ध्नादपगता शुक्‌ यस्मान्तसात्मानं हन्तीति स तथा तस्मादास्म्‌- ध्नात्‌ । 'असूयी नामं ते छोका अन्धेन तमसोचृतः । तास्ते परेस्याभिराच्छन्तिये के प्वात्महमो जनाः इति श्रतिप्रसिद्धान्नित्यवद्धादते कः पुमाम्‌ विरज्येत ९ पुमानिद्युपलश्षणं रूयादीनाम्‌ ।॥ ४ ॥ | # श्रीसुबोधिनी एषमनूदय, भगवतो वीयोणि ` चरित्राणि च प्रच्छति साद्धे न--तश्रक्ेनेति । तत्र वंरो । दिष्णोच्यौपकस्य । सर्वघ्ोदरमने प्रयोजनाभावात्‌ , प्रप्वनिख्यमप्रसङ्गचच तत्रैव वंशे देवीगृहदेशे मायोद्भमेन प्रकटितपरमानन्द्स्य तावति देशे तेन प्रकारेण मायां दूरीश्तबानिति अंश एव स भवति । द्वितीयस्कन्धविवरणे चैतत्‌ समर्थितम्‌, 'अदीनलीखहसितेक्षणीलस'दित्य्र । शाख्या्थोपरि- ज्ञानाद्‌ शमगवत्पदाभ्यां छोको भ्राम्यति । अंशावतारप्रसिद्ध्या वा प्रश्ने तथोक्तम्‌ ) प्र्युम्नाशेनेति केचित्‌, चं शसम्बन्धस्तस्येवेति । अवतरणं वैक्कण्ठादत्रामनम्‌ । तश्च तत्तवद्रारापि भवतति तन्निवारणाथं साश्चात्त्वकथनाय् विष्णोरिव्युक्तम्‌ । मादातमयज्ञानार्थ वीर्याणां प्रभः। अचिन्त्यैश्वयेबोधकःनि वचंसित्राणि वीर्याणि । शंस कथय । सृक्तसाधारण्येनाञ्ेशासनरूपेण कथयेत्यर्थः । न इति विशेषतः स्वस्थ तदाका्वितवं निरूपितम्‌ ॥ २ ॥ स्वतन्त्रपुरुषार्थत्या्रित्रमान्मेव प्रच्छ्‌ मस्राद्यवतारेष्वप्ययमेष भगवानवतीणं इति, वस्य च वीयोणि वरिष ववोक्तमिति व्यर्थः प्र इति शङ्कं निवारयति--अवतीर्येति । यदोर्धश्ञे मगधानवतीयं यानि कृत- बास्तानि सवोण्येव कथयेतिसम्बन्वः । वो योधिक्यास्तिसवकथनाय वहुकाल्वस्थानं सूचयति. वंश इति. । तशरित्र स्मेषे धमौत्मकमपीति चक्तु' यदु सम्बन्धः । असमा सस्तु ततोऽप्याधिक्यसून्वकः । व्यसनावेशतया अग्रथोजककरणं बारव्ति-भगवानिति। अवतःरप्ोजनं सामान्यतः स्वज्ञातमाह--भूतमावन इति । भूतःनि भावयत्यनुभाचयतीषिं । भगवाने संसारे स्थितो न वदुध्यते । अभ्य तु बदुभ्यन्त इति निधौरितत्वाद्वगवद्धावेनान्येऽपि चेद्धावितस्ते छताथौ भवन्तीपि भगवद्वतारः \ एवमवतीये यानि कृतवान्‌; इच्छयापि तत्रत्यानां सुक्तिदानसमध्य विद्म नेऽपि यत्कायौणि इतरवास्तदभिमप्रयोजनार्थमेवेत्यवसीयते । अत एव व्यासावतारः । ज्ञात।नि तन्युपयुऽ्यन्त इति । एतञ्पयति विग्बाह॑ेति । भगवानेव स्वतन्त्रतय। यदि हितं न. कुयीनत्तदान्योन्याश्चयः प्रसस्छयेत्‌ सतःकत्णे विश्वःस्मचवं दतः । तानि स्ण्येव पूवेवन्नो वदं । यद्यपि जातो गतः पितृगरहा दित्यत्र, द्विती यस्कन्धादिषु च चरित्युक्त, तथापि चिस्तरेण कथयेत्याह-बिस्तरादिति | २ ॥ एवं भगवद्वीयौणां चरित्रस्य च भ्रभुक्ा चरित्रस्य भगवतश्च माहारम्यमाह त्रिभिः । भगवतो मादार्मयं द्विविधम्‌ । अदृष्ष्टमेदेन । तत्र प्रथमं चसितरिमाहातम्यमाह--निवृत्तेति । | स्वरूपात्‌ . फ्तश्चापि महापुरुषयोगतः । विषयोत्तमतश्चापि चरित्र परमं मतम्‌ ॥ १॥ मुक्तस्य कायमेतद्धि सुसुक्षोभंबनाशकम्‌ । अनिन्यविषयश्चायं विरक्तोऽस्मिन्‌ यतेदरधुवम्‌ ।॥। २ ॥ ` आत्मधाती कर्मजडो निन्दितार्थरतः सदा । पश्ुखीव्यतिरिक्तश्वेदधिरक्तो न ततः प्रथक्‌ ॥ ३ ॥ प्रथमतः पररूपं चरित्रमेतदित्याह--निचृत्ता तषी ठृड्‌ येषाम्‌ । वृष्णा अन्तःकरणदोषोपरक्चिका । नित्ताः सवं एष दोषा येषाभिति । नह्यल्पदोषवत।पि मगवदूगुणा गातुं शक्याः । उप समीपे मीयमानद्रमनप्रयासो निवारितः । श्रवणानन्दत्वेन च विषग्ालुभवेषि प्रपासो निवारितः। बहुवचतेनावृत््या निवायेदोषनिदृत्तिरपि. सुधिता । अनिवायौस्सभ्रे फषिष्यन्ति । स्वतन्त्र फटत्वादिव सर्वत्रःगस्य गानम्‌ । अनेन रसाभिनिवेशो ज्ञापितः । एवं वक्तुः फठरूपस्वं, श्रोतुदोषनिवारकस्वं चोक्तम्‌ । चरित्रस्य फलटसाधकत्वमाह--भवौषधादिति । भवस्य संसारस्योषधं निवन्तंकम्‌ । अतं उपकारस्मरणाद्रानम्‌ । श्रोतस्तु कमेज्ञानभक्ति्य इदं परमं साधनं मोक्षस्य । ओषधं हि रोगनिदृत्तौ न पुरुषव्यापारमपेक्षतेऽन्तःप्रवेशनातिरिक्तम्‌ । अत्र चान्तःपरवेशः श्रवणद्वारा । अतः फोलत्वसाथनत्वे एव यद्यपि वक्तव्ये, तथापि श्रवणस्य प्रचिषठ्राहकमनस्च यदि ` सुखकरं न भवेत्तदा पूर्घक्तं न सम्भवतीति ` जधन्यसेपि विषयत्वेन प्रश्व्िरूपयति---श्रोत्रमनोधिराभादिति । श्रोत्रः मनश्चाभितो रमयतीति । प्रविष्टमेव तथा करोतीति ज्ञातव्यम्‌ । अनिवल्वंदोषेणप्वाभवेशः । उपेदयघ्रचिद्ोषो निवारितः । वृष्णाभावेन धनापेणदोषः । सनिन शव्दमाधुरथम्‌ । जन्ममरण. ` दुःखस्य बहुधानुमूतत्वान्तकनिषारकमीषधमत्यादरेण सेव्यम्‌ । कमौकटुप्वं परिणामभनोहरत्वं चोक्तम्‌ । परस्मेकमभिरग्राध्य रमयती- ल्यभिशब्दार्थः। एवे स्वरूपगुणकार्यश्वरित्रस्योक्कषटत्भुक्स्वा सम्बन्धतोऽपि तस्योत्कष॑माह--उत्तमश्लोकेति । उत्तमैः श्छोक्यन्ते ये गुणाः, उन्तमश्छोकस्य वा माहातम्यख्यापकास्तेषामसुघाद्ः कथं यत्रेति वा भागवतादिरूपात्‌ । सतदोषाणामप्युतकर्षो भगवत । भगवतोऽष्युकषंक्ञापका गुणाः । अनुवादस्तेषामध्युर्कषहे रिति ससभिन्पाहारादवगम्यते {पुमानिति । ये पश्वधतारासतयमतारास्तेऽत्र नाधिकःरिणः। या.अपि लियः श्रवणाद्यासक्तास्त। अपि निमित्तवशादेव खियः, स्वभावतः ` पुरुषा एव 1: अत्तः पमान्‌ कोपि न विरश्येत । इत उलछषटएसस्य वैराग्यजनकस्याभांवात्‌ । निवतमानानां दौत्त्रमिति वक्तुं देत्यरक्षणपुरःसरमाह--विना पञुध्नादितिं । ये हि पञ्ुधातिनस्ते दैत्वाः । दिल्युपाख्याने दैत्यानां द्याभावः स्वभावतः प्रतिपादितः । ते चं नित्यं भगवत्मस्यनीका एवेति न तदोष परिहार्यः । देस्यानौ च सुक्तिदषिस्यात्यन्तनिषत्तिर्यापनाय । आकिष्टानामपि जुक्त्यभावे पुनरन्यन्चाविस्य तथा छुयुरित्याधारभूतस्ु मुच्यन्त एव अपुमरावृत्ति तम एव तेषां सुक्तिः1 विरक्तं दृष्टवाऽस्यो विरक्तो मा भवत्वित्येतकथयुक्तम्‌।४॥ ` ` = `

शो. २-४ ] अनेकष्या्यासमेटङ्कृतम्‌

८५ ( १) धोप्रमृचरणविरचित। शरौटिप्पणौ | । निवि । अनव्तारसामयिकजीषोद्धाराथमित्य्थः | वेणां गानतास्पयेम्‌ । अनिवार्था नवारयितुसयोग्याः कामादये इत्यथः । तथापि भवणस्येति। आद्या अवृत्तिर्धिपयतेनेपेति तथश्रदरत्तस्या- रृत्तिभरयोजकं { कानतरसमानधरंभं जघन्यमेवेतिं ति। गुणानुवादे वैराम्यजनकस्मेतय्ः। दैत्यानां सु

३९

रित्यत्र कारिसु ¦ गुणानुवादविरोषणानं तात्ययं॑षक्तु' पूरं गुणरूपस्य चस्तिस्योतकष॑माहुः-स्वरूपादि- इति । महापुरुषो भगवान्‌, तत्सम्बन्धात्‌ । विषयोत्तभत इत्ति । विशेषेण सिनोतीति विषयः । विषयश्च ` विष्येभ्यो वा उत्तमम्‌ । इदे यथा तथा “परिनिष्ठितोऽपि नेगुण्य'" इत्यत्र द्वितीयस्कन्धे सिद्धम्‌ | नः । परमिति । परः पुरुषोत्तमो भीयते ज्ञायते येनेति ताराम्‌ । “अत्र मां मार्गन्त्यदध तयेका- भगवद्राक्यात्‌ । एवं चरितरोत्कषमुकतव तद्युवादोत्कषंमाहुमु'क्तत्ेतयादि । एतरितरकथनं जीषन्युक्तस्य ति द्वितीयस्कन्धे शुकवाक्या | स्वभावतस्तस्येयमेव छतिरित्यर्थः । तथां च ्रह्मानन्दाद्प्यधिकतररस- चेदन्येषं श्रवणादिकं न स्यात्‌ । तेषा

तिपाठेतु शणालवदि

यां पशननपदतात्पयेमाहुरात्मधातीत्यापि

स्मिषाती'त्थाहुः । वन्न, शपशयुकूः

सङ्घाताभिमानिन एव तथाल युक्तम्‌ । तचचाकारपरश्लेषं विनापि शु इतेऽपे प्राप्यते ! एवं पञ्यपतिः पशनां चतुष्यदायुत च द्विपदा

।न्‌ पञयुन्नानादध्य त्रर्यतिरिक्तानां पुसां श्रवण। धिकरारबोधनाच्‌ स्ीजीवोवि भ्रवणाधिकार-

उक्तः । एवमेते पञश्चःपि क!रिकिया सका विरक्तः ततः प्रथक्‌ चेन्‌ पडयलीच्यपिरिक्तो नेति एवं कारिकाभिस्वःत्पयं सङ्गृह्य

रा इति। तथाच स्तनपानजनक्संरकारवशे राधि. इत्यत आुः--पा अपीत्यादि

हन्तं इत्यदोषः । ननु स्मौणामन- ॥ तीयाव्युसपत्तिरसङ्गतेः

प्नं इतिं कस्यापि संज्ञामावात्‌ | ये हीत्यादि ! तथा च दिव्युपाख्यानसिद्धतवात्‌ त्त्व देतयानां सं

न्‌ स्वय मित्यत्र च मगवेतयदमतो श्राम्यति । अंशः पूणं बेतयुतकर योषि भम एवेति मावः। अत्र वीरयरभोऽभिमश्लोके चसित्िपस्तत्र

४० श्रीमद्भागवतम्‌ [ स्क. १८ पू, अ. १ शो. २-४

वीर्यवरित्रयो्रवमाहुः--अचिमःयेश््येति ।] २ ॥ अदती्ेरयत्र व्यसनावेशतयेति । व्यसनानां ्ुखिपासासेगकर्मययुतपानस्ीसङ्गाना- मावेशो यस्य तत्तयेत्वर्थः । षडिमर्गुणेधंमिणा च सप्तव्यसनामावः सिद्ध इति भावः । भगवःदूविनेति । अवतारे सति चरित्रश्रवणा- दिना तदूह्वारा भगवस्पम्बन्धे सति भगवतो भावेन संसारावद्धस्वलक्षणधर्मेण भक्ता भाषिता भवन्ति, पुष्पसम्बन्धे तिला इव कृतार्था सुक्ता भवन्ति । अवद्धस्यधमोँ जीवेष्वागतो मोक्षपदेनोच्यते । भगवतस्तु बन्धामावात्तत्र स्थितस्य न मोक्षपदवाच्यत्वमत एव (न मे मोक्षो न बन्धनं मितिभगवद्ाक्यम्‌ । इच्छयापोति तत्रस्थानां अधतारसामयिकानां सर्वै मां पश्यन्त्वतीच्छया साक्षार्कारे मुक्तिः संभवतीत्यर्थः । पूवको वदेति । सृक्तसाधारण्यनेत्य्थः।। ई ॥ निवृत्ततषेरित्यत्र_मूरे उत्तमश्छोकरुणानुधादमादाप््यमुक्तमिति श्रवणकीर्तनमाहात्म्यमेष वाक्यार्थो न तु चरित्रमादास्म्यमित्याशङ्क थ तत्साधयन्तो भिशेषणत्रयतःसपर्यमाहुः--स्वरूपादिति । आथेन स्त्त्रफटस्वसूचेन स्वरूपतो महापुरुषयोग उक्तः । द्वितीयेन फलसाधनत्वसूचकेन फरुतो महापुरुषयोग उरः । दृततीयेन श्रोत्र मनोस्मणकथनाच्छोत्रविषयस्य चरित्रस्य धिषयोत्तमलं निरूपितम्‌ । विषयोत्तमेतिभावप्रधान, कथनविषयेपृत्तमत्वात्‌ । चरितरस्येति शेषः । शुणालुवादस्य तथःसवं गुणसम्बन्धादेवेति चरित्रमाहात्म्येषोक्त भवतीति भावः ।. इदं त्रयं धिशदयम्ति मुक्तस्येति । एतदगुणकीरवनभिःत्यर्थः । तृतीयविरोषणस्या्थमाहुः अनिन्द्ेति । अयं वसत्रिरूपोऽनिन्यो विषयः । “को विरञ्येते'तिकथमादस्मि- न्विरक्तस्य पातः सूचित इत्याशयेनाहुरस्मिन्विरक्तो ध्रुवं पतेदिति । एतेनापि चरित्रमादहास्म्यमेवोक्त' भवतीस्याभासोक्तो वाक्यार्थः । आत्मेति । पुमानि तिपदेन पड्जीषानां स्लीजीवानां च॒ चरित्रे विराग उक्तः । तद्रयतिरिक्तशचेद्िरक्तस्तदा आत्मघात्यादिभ्यः प्रथक्‌ न, किन्तु तदन्तरम एव । तथा च यो रुणानुवादे विरक्तः स आस्मघात्यादौनां पञ्चासामन्यतम एव ज्ञेय दति भावः | आ्मधातीत्यादि पदत्रयं बिरोषणत्रयस्थारथः । निदुंान्तःकरणेभींयमानाश्निदत्तो दुष्टन्तःकरण एव मवतीत्यन्तःकरणदोषेगात्मानं हन्तीत्यर्थः । पथुस्त्रीभ्यतिरिक्त इति पुमानितिपदस्थार्थः । स्वतुम्तरेतिं । चरित्रस्य फठरूपलवमामासे पदस्यार्थ उक्तः सोनेन समित दस्येवकारः। दःषनिवाररुत्वमिति । सिवृत्ततर्षगीतचरित्रश्रयणोन श्स्यापि तषेनिवृत्तिभवतीति भावः । अतःफलस्वेति । अन्तः- ्रवेशस्ययिक्षितत्वादेवेत्यथः । पूरवक्तिमिति ¦ चरित्रस्यान्तःपरवेशनमित्यथः । उपेत्प्राप्तौति । मूर उपेदयुपसरगोणाप्राधिरूपो दोषो निवारितः, किन्तु अनिवर्त्य सर्हजासुरत्वमेव दोष इति भावः । धनार्पंणदोष इति । भ्मिवारितं इतिं पूर्वेणान्वयः । उत्तमैः श्लोक्यन्त इति । उत्तमश्छोकगुणानामलुवाद्‌ः कादि सगौदिक्रमेणोपनिवन्धनं निचृत्ततपैरन्येगीयत इत्यथः । अत एव शौनकेन छक संवादः पृष्ठः, राज्ञापि वृतीयस्कन्धारम्मे मैत्रेयो प्रम्‌ । (तस्मा द्वारते'त्यत् ्रोतव्यविषयतावच्छेदकधर्मनियमकथनान्तसपुरःसर शुकादिकृते गुणानुबादः श्रोतव्यः । भत एव निदत्तमैरपि स एव गीयत इति भावः । जा्यपक्तेऽनुवादः सगौदिक्रमेणोपनिबन्धनम्‌ । वहुत्रीहिपत्ते नायं विरोषः किन्तु कथनमान्नमनुचाद्‌ इत्यर्थः । गतदसेषाणामपोति । मगवातुत्तमश्छोक, उत्तमानां गतदोषाणां स्वश्लोकनेनोकरषसम्पाददः । तथा च तेषामुतकर्षज्ञापको भगवान्‌ , भगवत उत्कष॑ज्ञापका गुणाः, गुणानासुत्क्षज्ञापकोनुवाद्‌ इत्यरथः । नाधिकारिण इति । एते स्वरूपत एवानधिकारिणः । आत्मघात्यादयस्चयस्तु दोषनिवृत्ता्धिकारिणो मवन्त्यपीति भावः। निभितत- बशादिति, तारग्देदसम्पादककर्मवशादिव्यर्थः । स्वभावत इति । जीवनिष्ठपुस्त्ववत्य इस्यर्थः । जीवनि्ठस्रीयखपुस्त्वे एकोनर्विशेऽध्याये टिप्पण्यां विवृते । तदुपखक्षशेन पशुत्वादिकमपि ज्ञेयम्‌ । निवतं मानानामिति । आत्मवास्यादिपच्ानां दैत्यत्वं साधारणधर्म इति भावः] नलु भन्येऽसुरानित्यत्र दैर्या नामपि मुक्तिरुक्तेस्यतं आदहु्दर्यानां चेति । तथा च कायौर्थ मुक्ति व्दास्यपि गुणानुबादे त॒ नाधिकार इति भावः । अत एव भुकं ददाति कटिचिस्स्म न भक्ियोग^भिद्युक्तम्‌ । आदिष्टानासिति सदजसुसणां काटनेमि- प्रशतीनामपीत्यर्थः । आधारभूता इति । आवेशिनः कंसाद्य दर्यर्थः । अपुनरावृत्तौति। न पुनरावृत्तिरथस्मात्ताटशतमःप्रापिरेष } तेषा देहादिधिशिष्टानां सहजासुराणां युक्तिः । सहजासुराणां केवटजीवानां सगवत्मरापनिः । भन्येऽसुनित्यनत्र तथानिणंयात्‌ । देेन्दियादिषिशिष्टानां तु तमःपयैन्तमेव गमनभित्येवकारः । ततस्तमसा सङ्घातं विहाय भगवन्तं प्रध्तुबम्ति । अत एव "काल प्रय भगवन्तं पराप्ुबन्ती"ति तत्रोक्तम्‌ । अत्रायमभिसन्धिः। सहजासुराणां देेन्द्रियादिसामभ्या .देल्या अभावात्कलेनासुरसङ्गातं विहाय स्वरूपमात्रेण भगवल्मापनिः । अन्येषां तु श्या ह प्राजापत्याः इत्यघ्रोक्तोभयविधसामभ्रीसतत्वात्काटेनासुरी सामग्रीं विहाय देव्या सामभ्या पिशिष्टमलोकिकदेह प्राप्य मगवत। सह सर्वकामाशानम्‌। यथा कलादीनामाधारमूतानां स्व्रयोग्यदेहभ्राष्त्या स्वयोग्यरीलानु- भवः । आविष्टानां कालनेमिग्रथरतीनां तु स्पररूपमात्रेण मगवसमापिः । देदेद्दरियादिविरशिष्टानां तु तमश्प्यन्तगतिर्वेवि तम आसीत्त- मसा मूढहमपरे प्रकेत ितिभरतेः कालरूपतमसः पये भगवानिति ज्ञेयम्‌ ॥ ४]

( ४ ) श्रीमरीक्षितलालुभटूयोजितः श्नोदुदोधिनीयोजना निव्ततर्षेरपगोयभानादित्यादि । इह भगवद्‌ गुणस्य सुक्तश्चुयु्चसेव्यत्वादिना श्रवणस्य परमो्कषैः प्रतिपादितस्तथा

सति सर्वो्तमसात्कथं न सर्वषां ्रघ्त्तिरित्याशङ्कथ अत्रा्रवृत्तौ दोषाणां हेतुत्वं वक्तु श्रीसदा्वार्य॑चरणाः श्छोकाशयं धिशदयन्ति आत्माधाती कमं नड इत्यादिना । पशुशीन्यतिरिक्तश्च द्िरक्तस्तदा चतः प्रथक्‌ नेत्यन्वयः 1 पशुजीवाः सखीजीवा मगवदुगुणानुबादा- द्विरक्ता भवन्ति । तेषां ततस्वमावपभाधान्थात्‌। जीवद्ाद्धिज्ेषु जीवेषु तु आस्मधातिकर्मजडनिन्दितार्थरतेष्वन्यतम एव रणावुवाद

विरक्तो भवेन्नान्य इत्यर्थः । तथा च पशुजीवाः, श्रीजीवा, आत्मघातिन, कर्मजडा निन्दितर्थरतश्च ति पक्र विरक्ता मवन्ति ।

अनेकन्याख्यासमखङकृतम्‌ ४१ पुमान्विरज्येते'ति पुंपदेन पुमान्न विरष्येत खी तु विरग्येतेतय्ः स्फुटितः । खीत्वपञ्युत्ये च न देहगते भराध- मां हि पार्थं व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः। द्वियो वैश्यास्तथा शृद्रास्तेपि यान्ति परां गति" मित्यादि- सीणां ` भ्तत्वस्मरणाञ्च । मनुष्याधिकारकं शाख्मिति सर्वतनतरसिद्धान्ताहे हपशूनामसम्मावितत्वात्‌ । अतो कतवर विवक्षिते । अत एष शुमान्विरउयेत्यस्य व्याख्याने ये पश्चवताराः सत्रयवतारा इत्यादि व्यास्यातमाच्वारथैः । जीवानां च भगवदूगुणविरागः। तत्र जीवे ब्रीत्वं तु विषयासक्तिहेतुप्र्ृतिपरवशत्वम्‌, जीवाः तत्त्रदीपम्रकाशाते । अत एवोक्तं गीतासु राक्षसीमासुरीं चेव कृतिं मोदिनी श्रिता" इति । एवं वव तेषां संसारेकसाधकतया गुणानुवादे युक्तो विरागः । पड्लं सर्वत्र विवेकरादित्यम्‌ , शरषिड्वराहोषटलरैः न चत्कणेपथोपेता जाहु नाम गदाग्रजः इत्यत्र तथा निणंयात्‌ ! एवं स्ीजीवपद्यजीवयोगुणानुवाद्षैराग्यम्‌ । सति पारमार्थिकसाधनशून्यत्वं स्ीजीवत्वम्‌ । रोकिकालोकिकचातुयंशूनयत्वं पशुजीवत्यमिति विरोष; ¦ मूले आत्मघातिकर्मजडनिन्दितार्थरतीनां ग्रहणम्‌ । तथा हि, अपगता छर्‌ यस्मादित्यपशुक््‌ आत्मा, तं हन्तीति इ्षणं वु पारमार्थिकसाधनविवेकरादिवत्तवे सति भगवदानन्दापिसाधनशून्यत्यम्‌ । "मयानुकूलेन नभस्वतेरितं आत्महे'ति भावद्वाक्यात्सोपि वरिरथ्येत। पशृ्हन्तीति पञुघ्रः, केवलसकामसवेन भ्रु तितात्पयं्रमात्परभाण- कामो यथा भक्राक्ितिनारद्वाक्यात्‌ | एवंभूतोपि चरित्राद्विरक्तो भवति । किञ्च, पशृन्दन्ति अविष्ितपरकारेण स -पशुष्नः, धैवसंज्ञिमप्यन्ते छृमिधिदुभस्मरं्चितम्‌ । भूतरुक्ततछृते स्वार्थं करि वेद्‌ निरयो यत' इति- रभराणेः प्रपुष्णात्यघृणः खल इति निन्दितलाच्च । स पशुननो हयत्यम्तनिन्दित इति निन्दितार्थरतोपलश्चको ेन्ितार्थरतोपि विरतः स्यादित्यर्थः । एभ्यः पच्चभ्यो भिन्नः सर्वथा न विरज्यत इति सर्वसदुपादेयततया समस्त- छे, तथेवाचा्यवैरनया कारिकया विशदीकृतः । का ३ ॥ श्नोत्रमनोभि रामादित्यस्यामासे जघन्थ गतसर्वपीषगेयत्वभवौषधस्वगुणाभ्यां भवणसुखकरत्वरूपगुणस्य हीनकक्चत्वेपि तस्य गुणस्य श्रोत्रमनोभि- तशवरित्रस्य गतसर्वदोनगेयखमवौषधत्वसिद्धय्थमितयर्थः । यदि भगवचचरित्र' श्रवणमनजात्हादकं न श्रवण च नं स्यादिति भावः ॥ ४॥ | ` : (५) भगवदीयनिभंयरामर्तिमिता श्रीपुदोधिनीकारिकाण्याख्या

ततषरित्यत्र गुणायुवादविशेषणत्रयतालर्यमाहुः--स्वरूपादित्यादि । निवृत्ततर्वेरपगीयमानादितिषिरोषणेन फलसूप- उत्तमस्म्‌ । भवौषधा दितिविरोषणेन दोषनिवृत्तिरूपफलसाधनल्वसूचकेन फलत उन्तमत्वम्‌ । शरो्रभनोभिरा- विषयोत्तमल्वादुन्तमत्वम्‌ । महापुरुषयोगत इति -उत्तश्छोकगुणाुवादःदि तयस्य ताल्ययोथैः । अत एवैतदाभासे य कछृष्टतवसुक्तवा सन्वन्धतोपि तस्योतकर्षमाहे'तयक्तं सुबोधिन्याम्‌ । अत्र महापुरुषो भगवान्‌ तद्योगत- तदेष विशद्यन्ति अत्र सुक्तस्येति । आद्यविरोषणाथोयम्‌ । दवितीयस्यार्थमाहुः-ुमुक्षोरिति। ठतीयस्यार्थमाहुः एलपोऽनिन््ो विषयः । मूले को विरज्येतेतिकथनादस्मिन्गुणालुवादे विरक्तस्य "पातः सूचित दस्याशयेनाहु- दिति। आश््मधातीतिं । अत्र श्रोवहमगोस्वामिनः “शुमानितिपदेन पट्यजीवानां खीजीवानां च चरित तदृन्यतिरिक्तश दविरतस्तदा आत्माधात्यादिभ्यः प्यक न, कितु तदन्तगंत एव । तथा च यो गुणाजुवादे विरक्तः स यतम एव ज्ञेय ति भावः। आत्मघातीत्यादिपदत्रयं विशोषणत्रयसयार्थ, । निदु्ान्तःकरणर्गायमाना- वे भवतीत्यन्त.करणदोपेणात्मानं हन्तीस्यर्थः । पशुसत्रोऽ्यतिरिक्त इति पुमानितिपदस्यार्थ इति व्याचख्युः । द्गुणाुवादाद्धिरक्तः कर्म॑नड एव । श्रोत्रमनोभिरामादनिन्धयविषयाद्धिरक्तो निन्ितार्थरत एवेति स्फुटम्‌ । सुवादाद्िरक्तः पञचन्न' इत्युक्त, तसथ पुत्रस्य निवृत्तषैरित्यादिगुणाुवादविशेषणैशत्मघात्यादिभेदेन त्र पिध्यं सफुटीक्तम्‌ । पमानितिपदेन पर्यजीवानां खीजीवानां च स्वभावत एव गुणाठुकादाद्विरागो बोधितः ॥५॥

बुभूत्युबोधिका

य॒द्धसच्व ब्रुदेवशब्दिततं' तस्वम्‌ । विष्णोरिति इदमित्थतया वाग््यापारषिषयापेक्षयोक्तं विष्णोरिति । तत्स- शुः1 तसिये तदवतारे परेपि तसियलज्ञानार्थम्‌ । साक्षात्तं ठु छृष्णो हि परमं दैवं, कृष्णस्तु भगवान्‌ स्वय. बक्तत्यमेच । कथ वाक््यभ्रवन्धे, वाचयम्रवन्धमाटुः सूक्तेति । अबन्धस्तुं सृक्तं तत्साधारणेनुपयोगापत्तिः

“ नोपयोगः कथञ्चने'तिनिवन्धात्‌ । किञ्च प्रवन्धकल्पनाकयेत्यापत््या विरोषणमाहुः अनुशाकषनेपि। शिनमनुशास्ति धमं चरे'त्यद्यनुशासनस्वरूपं त्र । तत्परचुरतद्रुपमेव वा सुक्तसाधारण्यम्‌ ॥२॥ अवतीर्येत्यत्र

स्त इतिरलोकाञुसरणं चरित्रमात्रभशने हुः । स्वतन्त्रत्वमचतारानपेक्षत्वम्‌ । चरित्रमात्रमिति मात्र कारय । च्छेदः 1 भवष्णोः कमौणि पश्यते'तिश्त्या कर्मणा श्रोतन्यत्यात्‌ । आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः भ्रोतन्य' इतिश्रतेः।

श्‌ श्रीमद्भागवतम्‌ ` [ स्क. १० पृ. अ. १ शो, ₹-४

आस्ेदमिस्थतयाऽ्रतिपाशः । ननुसेवतीर्येति नान्वयः वंरो वसुदेवेवतीर्येति, तथा च वंशापदं घसुदेवे खश्षणिकसत आटुः वीर्याधि- कथेति । वीर्यसुततरार्ीयं, तदत्र मेथिपरसंमादधिकं, वत्र दरयरूप्यमन्र तु याबन्तो धमी धरमिण्युपयुक्तास्ताषन्तो वक्तव्याः स्वस्यामि- भावसम्वद्धाश्च, तेतु यद्वािषु स्याजितसेवेषु देहे कारितस्षसेषेषु सेज्यात्मसेवासंस्कारकृताः । तत्राप्या त्सा वे पुत्रनामासी तिश्रुते- ्यदुप्र्त्यास्मसु @ष्णस्तु भगवान्‌ स्वय मित्यत्र स्बयेतव उपयुक्ताः । ते लु वंशपदस्य सक्षणिकलेन सम्भवन्ति, अनो वंशपदार्थो वंश एव । तथा च यद्रादिसेवितारमा काछेन भक्तिविषयः सन्‌ छरृष्णस्तु भगवान्‌ स्वयमिति । एदेति न तु चरित्र धमौतमकः । भ्रकाशाश्रय- सूत्रे चरितराणामेव चरिभेदोक्तेः । अपिशब्देन मक्तिजनकं, उक्तरीत्या । यदुसभ्बन्ध इति ननु यदुसम्बन्वेध्यपाक्षिकधर्मिरूषर कथमिति चेन्न । श्रद्धारतिभक््यनुक्रमे यद्वादिनां धर्मित्वात्‌ । धयोयच्छरद्धः स एव स इति वाक्यात्‌ । वंशपदे नैवाथौथदुरभावंसमस्त- यहुपदकृत्यमाहुः अक्षमासं इति । व्याससु्वक इति यदोराधिकयं वंशे सूचयति । अतः स्वयंत्वेधिकौपयोगः । धातुलामनेकार्थत्यादा (३ अनुभावयतीति । मूत्तन्यनुभवन्ति विषयसुखादीनि, तानि मूतान्यलुभावयती भगवान्‌ । "एष एव साधुकम कारयति यम्‌ उन्निनीषती' रतेः ध्यमेवैषइतिश्तेश्च । अजुक्ृतवधिकरणात्‌ । श्रवणे परीक्िदभवं' दिलयुकतेः एतस्यापि श्रवणात्‌ । न बध्यत इति श्न मे मोक्षो म बन्धन'मिविवाक्यात्‌ । अविद्या तन्वाः श्वाम्ना सवेन सदा निरस्तङ्क' सात्‌ । बध्यम्त इति साधनाभावात्‌ । निर्धारित- स्थादिति सजर्षिसत्तमस्वेन बहुपण्डितकत्वात्‌ भमव-दूाजेनेति भगवतो भावौ धर्मो अचन्धरूपो ज्ञानङ्ृत इति तेन भाविताः तदा भवन्ति यदा धवा स्पततिः, ज्ञानिभावुकनि्ठाः सदा तद्धमौः श्रवणादिनिवोश्यविशिष्टा विषयाः स्युः । यथाक्षयंशो जीवः आधिद्विक्या सेवतातिरोष्टिताधिभूतानन्दः तदध्यासचांश्च भवति, तदा कृताथ सवन्धिभ्रविमोक्रूपम्‌ । तथा चे श्रतिः 'आ्ारुद्धौ सस्वयुद्धिः सत्वशुद्धौ धवा स्पतिः स्मरतिकम्मे स्वरन्थीनां प्रविमोश्च' इति । स्मृतिश्च शं यं वापि स्मरन्‌ भावं त्यजत्यन्ते कलेबरम्‌ तं । तमेवेति कौन्तेय सदृ तद्धावभावितः इति । एवमन्यमागेष्वपि । निरोधलक्षणयन्ये स्पष्टम्‌ । अत्र नारायणोपनिषत्‌ अथ निरयो निष्कलङ्को निरार्यत्ते निर्विकल्पो निरञ्जनः युद्धो देव एको नारायणो न द्वितयोस्ति कश्चित्‌ य एवं वेद्‌ स विष्युरेव भवतीति तंद्धाषो बोध्यः । अग्रिमेति संहितया तभस्तरणं प्रयोजनम्‌ । अत एवेति अभरिमप्रयोजनार्स्वादेव, भागवतदवारा वीरयोपवन्धनार्थम्‌ । उपनि- वन्धनं यत्नः, तदर्थ ज्ञानमाः ज्ञातानीति अन्येन मगवता ठ्यासेन । जानातीच्छति यतत इति । अभ्योरपरश्रथं इति भगवद्धितकरणे जीवहितकरणं जीवदहितकरणे भगवद्धितकरणमिस्यन्योन्याश्रयः,। विश्वारमत्वमिति विश्वेषां आत्मा ` समवायी अदृश्यत्वादिगुणको धमोक्ति' रित्यथिकरणोक्ताक्षराभेदपक्ते घटादीनां मृषरिव । स्वतभ्व्रतयेति कतौ तूक्तः । स्वतन्त्रः कर्ते" पिसूतरात्‌ । अभिन्ननिभित्तो- पादनम्‌ ॥। ३ ॥ निवृत्ते रित्यत्र चरितरस्येति धर्मिंसम्बन्धात्‌ धर्मिणोधोक्षजत्वाचच । नतु तर्हि असन्नेव स भवति असद्‌ ब्रह्मेति वेद चे"दि्यसता भाव्यमिति चेत्‌ तत्राहुः भगवतश्रो ति । तथ। चा*स्ति ब्रहेति चेद्‌ चेद सन्तमेनं तते शि रितिशरत्या सतापि भाव्यमित्यर्थः । नास्तिकवादस्य पातित्यं 'ज्ञानिनामपीःतिथाक्यात्‌ पाषित्यस्य सम्पादकत्वेनानाहतत्वात्‌ । विष्णोः कमौणि पश्यते ~ तिशरतेः । अदृष्टेति अदृष्टं श्रुतम्‌ । तत्रेत्यादि । तश्र तथोः प्रातिस्विकरूपेण क्षेयत्वाच्‌ चरित्रमाहात्म्यमित्यथः । ईश्वरस्तु “यद्यद्‌ धिया त उरुगाय विभावयन्ति त्तद वपुः प्रणयसे सदनुभरहायेति टीर्रतियोगिसापेश्च इतिभावः ¦ एवं स्त्र । पुनरप्याह घटपटादीनामपि विष्णुकर्मस्वाष्‌ चरिघ्रे को विशेष इति तत्राहुः स्वरूपःदिति । 'आस्मारामाश्च सुनयो निर्न्था अप्युरुकमे कुवैन्स्यहैठकीं भव्ति इत्थंभूतः गुणो हरि रिततिवाक्यात्‌ । कीर्तनभक्तिरिब न घटपटादयः कृत्तिविषया इति । फलतश्च इति (भक्त्याहमेकया ग्राह्य देतिफख्वत्‌ न्‌ धट पटादिभिः पलम्‌ । पञ्चम्यन्तपदद्रयाभिध्रायः । चलुर्थपन्नम्यन्ताभिम्रायः। महषुरुषेति ठृतौयपच्नम्यन्ताभिभ्रायः। विषयोत्तमत इति श्या मरोतिरधिवेकानां विषयेष्वनपायिनी खकामतुस्मरपः सा मे हृदयान्‌ मापसपरल्िति। पसे मीयते ज्ञायते येन परमम्‌ । चरित्र किञ्चिदाश्चित धर्मत्वात्‌, स्परशंबत्‌ । चरित्राश्रयतवेन परो ज्ञायते। भतमिति सर्वेषाम्‌ । इदं ठेखादषिरुद्धम्‌ । अत्र ठृतीयविशेषणतास्यं पश्चादुकतं तस्याभिभ्रायो 'भहापुरुषयोगत' इत्यस्य देदली दीपन्यायेनोश्थान्वयित्व्ोवन इत्याशयेन स्थोक्तं प्रपञ्चयन्तश्चरित्ोत्कर्पीक्ट्यनन्तरं तदलुवादोत्कषमाहुः मुक्तस्येति । मुक्तो दिविधो जीवन्मुक्तः भरममुक्तच । पूर्वत्र वाक्यमुक्तं, परमञुक्तस्य गुणगानादि फलम्रकरणे यक्ष्यते । ते तु ब्रह्महदं नीता मनाः कृष्णेन चोदधृत्‌ इति । 'सम्पद्याधिभावः स्वेनशब्दा दित्यस्य भाष्यमनवतारद्शाचाम्‌। हीति निश्चयेन । स्वरूपतधरित्रानुबादोत्कषमुक्त्वा फरुतस्तमाहुः मुमुक्षोरिति । फं भवनाशः । एकं फठ्‌ पूर्वमुक्तं तेन (ततः संसारदुःखस्य निषृ्ति््द्यवोधन'मितिवाक्यात्‌। एतेन ननु चसित्रिगानाधिकारी सुक्तान(मिवेति चेदन्येषां श्रवणादिकं न स्यात्‌ तेषां दुर्भिरत्वादित्या शङ्कापास्ता । दापुरुषयोगतो. विषयोत्तमत' इत्युक्तं तदाहुः अ निनखेति । यथपि सगुणभक्तिस्तृतीयस्कम्धे निन्या, धर्मिणोऽविषय- त्वाज्च निन्दा, तथापि प्पूणी भगबदीयास्तै दरस्यत्रं जलमेद उक्तास्तेषां विषयाः धर्मित्वामावेपि भ्यदेकमव्यक्तमनन्तकूप मितिभति- विषयाः उत्तमाः, अतोऽनिन्याः। एतादशोमिन्धविषयः । अन्ये हि रूपादयः संसारे वश्नन्ति, इदं तु भगवति वभ्रतेति तथा! चकार दममर्थमाह । धिरक्तं एतद्धिषये यत्नं कयत्‌ । पतेदिति पठेस्मिन्‌ विरक्तौ भगवत्परत्वामावेनानैगुण्यात्‌ पतेत्‌ ससारी भवेत्‌ । 'भस्मम्येव जुहोति सः इतितृतीयस्कन्धात्‌ ¦ श्रुवमिति तारशवाक्योपलम्भ उभयत्रेति । जङभेदे स्पष्टम्‌ । तेन श्रोत्रमनोभि- ` रामत्वं मगव्रदी्रानां क्षेयम्‌ }: तेन श्साङ्कव्यं पारिद्ीस्यं च स्तोभं हेखममेव वा सुुल्दनमभ्रहणमरेषाघहरं विदुःरितिषाक्य . तास्तम्यादररोषाधहरमिति बोधितम्‌ । तथा चात्र राजद्ुकयोः श्रवणे कथने च प्रवृत्तिं बोधयन्त शाखकारेणास्मिन्‌ ` पद्ये त्रकासे `

अनेकव्याख्यासमलङ्छृतम्‌ ४३

कारिकया बोध्यते । अत्र श्रवणाङ्गत्वेन केयमन्यत्‌ । श्रवणानन्दसेनेस्यत्रौ वक्ष्यमाणत्वात्‌ । आत्मावो

तः । उक्तं विरक्त' निश्िन्वन्तः पुमान्‌ विरज्येत विना धञुघ्ना'दित्यस्य चतुर्थचरणस्यं तालाः अपेतयस्य श्ुषफरेन्वयः, तस्य कर्तरि । अञ्युगाश्रयः आत्मानं हन्तीत्यपडयु्नः आत्मघाती । पुत्र इति ; पशं हन्तीति। निन्दिता्थरतः हन हिंसागत्योरत्र हिंसा तामसधर्मः । आत्वाती न सुङ्खन्दनाममह- चित्तशुद्धद्भाा ज्ञानवान्‌ भक्तिमान्‌ वा, स सदा निन्दितार्थरतः । उभाभ्यां विलक्षुणः। नमयोत्यन्तामाचे परुषः पणुस्त हन्ति प्राप्नोतीति न्ना स्त्री घञर्थ कः। एवं वशुसत्रोग्यतिरिकनो हनतर्गतयर्थकते । ततः न 'विर्तोस्मिन्‌ पतेद्‌ ध्रव मित्यत्रोक्तद्विरक्तात्‌. पथ्‌ । यद्वा कारिकायां न प्रथक्त्ावच्िन्न- धिर्क्तो नेति विरक्तत्वावचिदन्नप्रतियोगिको भेदः । तथा च ष्कः पुमान्‌ विरञ्येते'त्यनेन दमी विरज्येतेति पशूनाम्‌ । शर्विड्वराहोष्रखरेः संस्तुतः पुरुषः पञ्च रिति ते प्रश्ववताराः । अश्र यथा आत्मश्राती विरक्तो न, संदा निन्दितार्थरतो विरक्तो नेत्यन्वयः, तथानुपदोक्त पत्था पञ्युश्रीच्यतिसिक्तः विरक्तो नेत्यनन्वयात्‌। चेदिति यद्यर्थकम्‌ । तथा च पशुललीन्यतिरिक्तो यदि यस्मिन्‌ काले विरक्तो न तत्त्वावच्चडिननपर्तियोगिताकाभोववान्‌ कविर एथगितयर्थः । तथा च विरक्तो दयातमयात्यादिषिरक्ताद्‌ गौणात्‌ पृथ नेत्यर्थः । श्व सर्वभूतो यात्‌ | प्रकाशे तु पञ्चश्च चयतिरिक्तसावचिन्ञमरतियोगिताकाभावो व्याख्यातः, पञयखीटयतिखिितो नेति । तदपि णते तेन छभ्य' इति । पुखीरपतिरिक्तो नो बिरक्त इति माषः । तथा च पुञ्लीत्यतिरकतोधि न वभरबोजकलवात्‌ । बरणमयिकारः । बुड्‌ सम्भक्त।विति धातुपाठात्‌ तु भविततसत्तातिरूपा । वाक्यानि | जनकादयः देहमा सुलमं सुदुङमं वं खुकरपं ुरुकणंधारम्‌ । मयानुकूलेन नभस्वतेरितं पुमान्‌ ति। तेन्‌ कमान्तरङ्गतमं म्योदाभक्तिरूपं प्राहम्‌ । गुणालुवदेषटषा भक्तिश्च प्रेमसाधनलेन । तथा वाक्य कर्मण्यकोविदाः स्तन्धा" इत्यादिना चे केवल्यमलुग्ास ये चातीताश्च मूढताम्‌ त्रं व्मिका त इति । ब्रहम नरक्षेतिसम्बन्धरदितं ज्ञानं (केवल्यं, ब्रह्मत्वं नद्ोतिज्ञानं, तथोः सम्बन्धस्यावगाहे हेता भल्मध्रातिनः केबल्यादिप्राप्त ज्ञानिनोपीति । “कियावानेष बह्मविद्‌रं बरिष्ठ इतिमुण्डकात्‌ । %रम्य- । एतद्विपरीताः । कमजडः पशुघ्नः कर्मण्यकोविदान्तगंतः। अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः स्वयं पण्डितं तिश्रतेः।. एतद्विपरीतास्तु चित्तडुद्धथथं कमौणि ये कुर्वन्ति। एते स्तब्धा" अपिं । निन्दितार्थरत अ।पञयुध्मः करणमण्वपि ते हि पाखण्डिन' इतिवाक्यात्‌ । यदेव विद्यया करोति श्रद्धयोपनिषदा वे'तिश्तेः । तथा च कर्म॑ाश्च । एतद्विपरीतः निन्दितार्थरताः । श्र वगिकाः' धमोर्थकामपराः। श्रीपञ्युयतिरिक्त(; खयः पशवश्च । पतिः पशनां चतुष्पद सुत च द्विपदां, *शिवस्य पशवः स्ये जीवाः संसारवर्तिनः इति । प्युपतिषदस्य िषेने'तिषाक्यात्‌ मोगिनः। एत एव श्वक्षणिक्रा' अन्यथा कठमेदान्न धमीदिषरतवं स्यात्‌ । फलरूपमिति इतरत्र षम्‌ । इत उल्कृष्सयात्र वेराम्यजनकर्यान्यस्यामावात्‌ । भगवदीयत्वेनैव परिसमाप्रसवी्था इति । अत इतिलयाससूतर फलध्याये । इतरत्‌" तदीयलम्‌। हृष्णेति । ययि वृडपि व्याख्यातुं शक्यते, अमेर्पोरतनुलेन मगवदीये तलमापिरिति परन्तु सर्वदा न प्रा्नोतीच्छाधीन। चेति तृष्णैव तृष्णा टिप्सापिषासयो'रिति यिनः । भ्न खादन्ति न भगवदीयानामपि ईपत्खादनादिश्रावणा्च यथाश्रुतं वार्थः । सर्वेदोषववोचा इतिपाठे दोषयन्नित्यलीलास्था पतादशक्ीड गीता निवृत्ततपौः। श्रवणानन्दत्वेनेसयस्या्थषटिप्पण्यामुक्तः । आवृस्येति भक्तानां वैराग्य- ये" आृत्तिभक्त्या भगवद्रुपयेराण्यत्राघ्ेश्च चदादिरूपा निवायेत्यादिः। आवृत्तः जुदारिनिव्तकलं तु दसीधुधीयूघनियपितदेदधसौ' इतिकर्दभस्तुतौ । भगवद्विषयत्वेन निरोधल्क्षणोक्ताः । येषामिन्दियाणां सष नि्रहणीयानीति निरोधलश्रो । भनिवार्था इति मगवद्विषयत्वेन निवारयितुमयोग्याः कामादयः । अग्र भग्नाः छष्टोन चोदधृता' इत्यनेन साधनप्रकृरणे उक्ताः फर्मकरणे फरिष्यन्ति । जह्महदस्याक्षरात्मकत्े- चयत्यात्‌ । चत्र स्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्‌ तत्‌ केन कं पश्येत्‌ केन कं विजानीयात्‌ केन क मन्वीते्यादि । माद्कत्वमत्र , रक्ाभीति रसोत्र भक्तिरूपः । _ववतुरित्यादि वक्तुः शुकस्य "रिनिष्ठितोपि नेण्य' इति ^नेतातिढुःसदे'ति वाक्यात्‌ । उक्तमिति चरितरस्योक्तम्‌ । . निवतंकमिति "पुमान्‌ भवाव्थि न तरे'दिति पकारेति तस्यारविन्द॒नयनस्ये'तिाक्योक्तसं्षोमशामकलमुपकारः । 'आत्मारामाश्च सुनयः, इति स्मरणात्‌ । ोतुस्तविति ्रोतृत्रेन श्रोता । कर्मणो उ्यापर भूतस्य वक््यमीणस्य प्रायोपविष्टे परीश्चित्यभावात्‌ । व्यापारेभ्यः । आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः", भिद्यते दवदयम्म्थि'रितति च न पुर्षेति संयोगमात्रेण तडतरक्णं फलस्वसाधनस्वे इति निडृत्ततषाणां शुणानुवाद्स्य फलत्वं प्रथमविशेषशेन, द्वितीयविरोषशेन भवषनिबृतति- एवेति अनुभवात्‌ । प्रविष्टमिति चरित्रम्‌ । तथेति श्रोत्रमनोभिरामत्वेन । जञातथ्यभिति मर्यादायां शमल्मभावस्य

५, श्रीमद्भागवतम्‌ [ स्कं. १८. अ. १ श्लो. २-४

्रोच्रमनोभिरामकारणलवात्‌। अनिवत्यं ति ` सहजासुरत्वेन । . तथा चानिष्यंदोषः अ्वेशम्रतिबन्धकः उपमीयमानस्ात्‌ नतु स ्नोत्रमसोभिरमत्वमरतिषन्धकः । एवं च स्मत्योपसगर्थं दृष्णाथौत्‌ पूर्वमाहुः उपेतीति । उपेति अघ्रापनिदोष इति च्छेदः धनापेणेपि निवारित इति पूर्वेणान्वयः । एवं .निचृत्ततर्षपदतस्पयंसुक्सवा मवौषधपदतात्पयमाहुः जन्ममरणेति । जन्ममरणसम्बन्धिदुःखस्य । तदुत्त ठु दुःखं गरुडपुराखे स्वगतम्‌ । अन्येषां तु क्षीयते । श्रोत्रमनः इति धिशेषणतात्पयेमाहः करणेति । श्रोत्र च मनश्च श्रोश्र- मनसी तयोरभिरामादिति समासे दव््रान्ते श्रयमाणं प्रत्येकमभिसम्बध्यत इति श्रोत्रमनःसम्बद्धाभिसमं स्वीश्चस्यार्थ उक्तः । स्वक्पेति स्वरूपं फलत्वं गुणः सवौषधस्वं कायं श्रोत्रमनोभिरामः तेः। सम्बन्धत इति वक््यमाणषप्ड्यथौत्‌ । माहास्म्येति गुणा इत्यनेना- नवेति ।. तेषासनुवाद हृत्यादि वु उत्तमश्लोकस्य वेत्यनेनान्धेति । तेषामिति गुणानाम्‌ । समभीति एतद्विेषणगतानां पदानां तस्मात्‌ नु वैरग्यं भगवानिति तद्विशिष्टतवरूपं विरक्तसवं पञयुख्लीणामसम्भवन्‌ न निषेधारदमिति चेत्‌ तत्राहुः य इ तत । अवताराणां सम्भवतीतिमावः । रवेङ्कण्ठादन्नागमनमवतार इति । यथा वत्सघेलुकादयः पशवः नि््यक्रीडस्था; पूनादयः स्ियन्चाविधधादि- रूपास्तत्तदुषाख्याने प्रसिद्धाः । नाधिकारिण इति तेषां वैराग्यग्र्ट्या विरक्तत्वरूप।धिकारात्‌ तन्निषेध उपपन्न इत्यर्थः । या अपीति पृथाप्रश्तयः । स्वभावत इति परिणामो भगवसेवानुकरूल्यरूपस्तेन तद्ध तोः स्वभावात्‌ पुरुषा एव जीवगतपुसतवस्य भगवत्सेवामु- कूल्यरूपत्वात्‌ । अत इति जीवदेदोभयगतपुस्त्विवक्षणात्‌ । नु पुमन्‌ विरज्येत गुणादुवादात्‌ गुणानुवादोल्छष्टस्य रसस्य तेज- विन्दूपनिषदि "न ध्यानं न च वा ध्याता न ध्येयोऽध्येय एष च । सवं तत्‌ परभं श्यं न परं परमात्‌ परमितिश्ावणादिति चेत्‌ तत्राहुः इत इति । गुणाञ्ुवादात्‌ । बै राग्यजनकस्यति गुणानुवादे वेराम्यजनकस्य । स्वोक्छृष्टज्ञानजन्यं स्वस्मिन्‌ वंराग्यं तदभाववत्यं गुणाञुबाद्‌ इति । अयमर्थः तेजबिन्दृपनिषदि ` साधारणसषटिकर्वत्रहमव्यवस्था तत्रापि, शमूनं कुरुते धिष्णुरदश्यः सन्‌ परः स्वयम्‌ तस्माच्छ्रन्यमिति श्रोतः इति व्युसपत्तिमहाकौरम्यं शून्यपदस्यान्न (त्वानन्द्‌ाद्वथ व॒ खल्विमानि भूतानि जायन्त इयक्ता नित्यरलख- सृष्टिकदभ्यवस्थात्र तु नादबिन्दूपनिषदुपतिष्ठते । (तदक्तस्तन्मनाः सक्तः शनैसुचेत्‌ कलेबरम्‌ । सुस्थितो योगचरेण सर्वसङ्गविवजितः॥ ततो बिलीनपाशोसौ विमं केवलं प्रभुः । तेनैव ब्रह्ममावेन परभानन्दमश्ुते परमानन्दमश्ुत' इति । तेन गुणानुवाद्स्यानन्दरिषठ- तेनेत उङ्कृष्टाभाघो बोध्यः 1. श्युणगने - सुखावापिर्मो विन्दस्य जायते तद॑ध्यासोपि सिध्यतीति च । ` तदेध्यासतः' सुखाभ्यासः । दत्यत्वभिति दथाभाववत्म्‌ । तेनैवात्मधातित्वकर्मजडस्यनिन्दितार्थरतत्वं सरीस्वानि भवन्ति । दिल्युपास्यानं द्रष्टव्यम्‌ । तेन नयु धञर्थकविधानं संक्चायां मवति, अत्र ध्न इति कस्यापि सञ्ञा नास्तीति पञ्युघ्नशब्दस्य द्वितीयाव्युलत्तिरसङ्गतेति प्रयुक्तम्‌ । न तदोष इतिं गुणश्रवणविरागरूपस्तहोषो गुणाुवादपरिदार्यो नेत्यर्थः । मुक्तिरिति “अन्धं तमः प्रविशन्ति ये सम्भूतिमुपासत' इति श्रतेः सम्भूतिं मायाम्‌ । दोषस्येति निदेयतवादेः । तजिवृत््यनन्तस्मन्धं तमोवशिष्यते । तन्निष्ररयुपाये तु म भ्रवरतन्त इति भावः । श्रवृत्ति चच निदत्त चे'ति वाक्यात्‌ । जनु दैत्यानां तथासुक्तिप्रतिपादनस्य क प्रयोजनमत आहुः आविष्ठानामिति । कंसा्ाविष्ठानां काट- नेम्यादीनां तथेति भगवसत्यसीकतप्रकारात्‌ । मनु “सबं खल्विदं रह्म! श्या ह प्राजापत्या" इति करतो युस्यञुक्ति निषेधथेति चेत्‌ तत्राहुः आधारभूता इति । आविष्ठनामाघारभूत। दैवीसम्पदयुक्तः प्रहुखादाद्यः । आविष्टाधारभूता आसुरीसम्पत्तियुकता मुच्यन्त हस्ये तेषां ुक्तिमाहुः अपुनरिति । तथा च नोक्तषिरोध इति भावः । बहु्रुतिविरोधादेषकारः मुितरिति श्रुतिरुक्ता । विरक्तमिति गुणालुवादे विरक्तम्‌ । अन्य्िप्यण्यादौ ॥ ४ ॥ | गोस्वामिश्ीगिरिधरलालङृता बालप्रकोधिनी

तत्र वलमद्रचरितस्य सहु पतोप्यलुक्तत्वास्मथमं तदेव पच्छ ति-ततरेति । तत्र भगवद्धर्मयुक्ते यदुवंशे विष्णोध्यौपरकस्य भगत सिनाचतीर्णस्य वभद्रस्य वीयौणि पराक्रमपूर्बिका छीदा नोऽस्मान्‌ शंस कथय । यथाश्रतींशावतारस्वाङ्गीकारे तु अष्टमस्तु तयोरासीन्‌ स्वयमेव हरिः किल" इति छष्णस्तु भगवान्‌ स्वयम्‌! इत्यादिवास्यविरोधापत्तेः । अंरोन बरुमद्रेण सहावतीणंस्य वी्याणीत्ययीङ्गीकारेः तु अवतीरयेदय्तरश्कोकेन पुनरुक्ततवाप्तेः ॥२॥ एवं बरमद्रचरितिं प्रष्टा श्रीङृष्णचरितं प्रच्छति-- अवतीरयेति । यदोर्वते अवतीर्य भगवान्‌ निरतिशयैश्चयौदिगुणवान्‌ श्रीकृष्णो यानि खीखम्रधानानि कमीणि इतवास्तानि नोऽस्मान्‌ वदैटयन्वयः । न इति बहुवचनं स्वस्य मुख्यत्वेन सभ्येष्वात्माभिमानात्‌ । अवतारप्रयोजनं बु "कलौ जचिष्यमाणानाम्‌ः इत्यादिना योक्त तत्‌. सामान्यतोऽस्माभि्ञौतमेवेति सूचयन्‌ विशिनष्टि--मूतमावन इति । भूतानि भावयति स्वेकभावनानिष्ठानि करोतीति तथा सः। यो हि विश्वमेव सर्वमात्मनि निर्मितवास्वस्य तु न किंमप्यशक्यकरणमित्याशयेनाह--विश्वात्मेति । नलु जातो गतः पिदरगदादुत्रनमेधितर्थः इत्यादिना तच्चरितान्यक्तान्येव, किं पुनस्तत्मश्ेनेत्याशङ्कथ।ह-विस्तरादिति । सत्यम्‌ | परन्तु सङन्ेपत उक्तानि, तेषा श्रवसेऽपि तावत शुभ्रषा न निचरतत॑ते | अतौ विस्तराद्रदेव्यथः । मस्स्यादिचरितान्यपि भगवच्चरितान्येव, तानि तु विस्तरतो वर्णिततन्येवेस्याशङ्का तु अवतीय यदोर्रो' इत्यनेनैव निरस्ता ज्ञेया ॥ ३ ॥ नयु भगवच्चरितान्यभीक्ष्मशः श्ण्वतोऽपि तथ कुतो न ततो विरक्तिरित्याशङ्कयाह--निवृत्ततैरिति । अनर लोकै चतुर्विधा जनाः--क्ता ॒सुश्चवो विषयिणो दुमंगाच्च' । तेषां मध्ये दुभंगान्‌ बिहाय भमवच्वरितश्रवणे न कस्याप्यलंमरसययः । कत्र युक्ता. द्विविधाः जीवन्मुक्ताः प्राप्ठसा्ोक्याद्यश्चः । तर निनृष्ता तषी भगवत्यतिरिक्तविषया दृध्णा येषां तैः । तरैलयुपरक्षणं क्रोधलोभादिदोषाणाम्‌ ; सर्वदोषविनिरुक्रप्युपसमीप एव

= ] अनेकव्याख्यासमलङ्ढकृतम्‌ ४५

उपशब्दोऽधिकार्थे, उपोधिके च' इति सूत्रात््‌। अधिक गीयमानान्‌ । नच तेषां सक्तानां प्रयोजना- सम्भवतीति शङ्कनीयम्‌ । यत्रेड्यन्ते कथा सृष्ट तृष्णायाः प्रशमो यतः इति रुद्रगीतयचनात्‌ । तेऽपि

निदृत्ततथौ जाताः 1 अतः वभ्यासेन तेनैव दियते हवशोऽपि सः "एकान्तिनो यस्थ न. कञ्चनार्थं ' असवदूसुतं तच्चरितं सुमङ्गलं गायन्त आनन्दसमुद्रमग्नाःः 'अःत्मारामाश्च . मुनयो निग्रन्था भक्तिमित्थम्भूतगुणो हरिः" “उत्तमश्छोकरोटया' गृहीतचेता इत्यादिवचनेभ्यस्तेषां भगवहीकाद्ृषट- ऽपि पू्वसस्कारवशाद्गवद्गुणमाधुरयवशाश्च भगवदूगुणगानसम्भवात्‌। एवं मुक्तानां विषयत्व- करश्च मोक्षोपायोध्ययमेवेत्याह--भवौषधादिति । भवस्य जन्ममरणादिलक्षणसंसारमहारोगस्योषध- ¦ व प्रयत्नं रोानिडृत्तौ नपश्षते, तथायमपि श्रवणादिद्रारान्तःस्थापना- ततो नपिश्चत इत्यस्योषधप्वं बोध्यम्‌ । विषयिणामपि लोकिकविषययुखात्‌ परमानन्दूजनकः सुलमश्चायमेव ऽभिरासादिति । शब्दमात्रेण श्रोत्रे अर्धेन सनश्चाभिरतो रमयतति श्रोत्रमनोऽभिरामस्तस्मादिस्यर्थः। दिति 1. उद्रच्छति तमः अनिद्या यस्मात्स उत्तमः, उत्तमः श्डोको यशो रस्य तस्य भगवतो गुणानुवादात्‌ भवेत्त्‌ १ न कोपीऽत्यर्थः । अथौरुसन्धानपूर्वकोश्चरणं वादः । तेद्ननुसन्धानेनाप्युक्चारणमनुषाद इतिं शानेप्यालुपूरयौ भगवदुगुणनामाचुद्धःरणनात्रेणापि वक्तभ्ोतृणायुक्तं फं भवतोति सूचितम्‌ । पुमानिपि। पुरुषौ कोकः इत्यादौ जोवमात्र एव पुरुषपदप्रयोगदशं नात्‌ । विनः पञ्युध्नादिति । पशू गवादीन्‌ हन्तीति हापापी तशमाष्टिना को विर्येतत्यथः । अत्रेदं बोध्यम्‌-लकिकमौषधं हि निवृत्तरोगेनाद्वियते । इद्‌ भगवदू- ठु. निदृततसंस(ररोगैरप्या्िये ॥ तत्तु तुच्छरोगनिवतेकम्‌ । इदं त्वनन्तकालमगतमहादुःलदायिसंसाररूप- तत्तु न सर्वरोगनिवतकम्‌ , एकरोगनिचृत्तौ सत्यामपि रोगान्तरदशंनात्‌ । इद त्वरेषसंसारनिवतेकम्‌ , अरोष- शुशादुबादश्रवणं सुरारेः" इति वचनात्‌ ।॥। तत्तु व्यभिचारि, कृतेऽप्यौषवे रोगनिवृ्यदशंनात्‌। इदं तु न वात्‌ |) ततु धनादिसाध्यम्‌, अभिराषवदातृकसवात्‌ । इदं तु धनादिकं विनैव छभ्यते, निवृत्तदृष्णेरुप- नसाध्यम्‌। इदं तु खुरभं, सर्वत्र सर्वदेव स्वत एव महद्भिरुपगीयमानत्वात्‌ ।। अतोऽस्माद्धिरक्तो आत्मघात्येव ज्ञेयः । नूनं देवेन विहत! ये चीच्युतकथासुधम्‌ । हित्वा श्ण्वन्त्यसद्राथां पुतीषमिव विडूभुजः ॥ सुदु ष्ठवं सुकल्पं गुरुकणंधारम्‌। मयाऽयुकूलेन नमस्वतेरितं पुमान्‌ भवान्धि न तरेत्‌ स आत्मह्‌।" निश्चयात्‌ । अत्र यद्यप्यनेकशो बचनान्युदाह्रणयोग्यानि सन्ति युक्तयश्चानेकशः स्पुरन्तीत्येतावत। मनसि , विस्तरभयाद्विरम्यते ॥ ४ ॥

अन्विताथप्रकाशिक्

ततर युरवशे अंशेन बरदेवेन सहाचतीणैस्य विध्णोः अवती्त्वेऽपि उ्यापकल्वच्युतिरहितस्य दामधन्धनादौ ऽस्मभ्यं शंस स्वसङ्गथपेश्छया बहुलम्‌ । सा च कृपया विनयेन वा सर्ववर्णनस्याशक्यत्वाद शेन शं सेत्यन्वयो भरान्‌ स्वयम्‌" इति वाक्यविरोधाद्‌ रोनेकदेशेनावतीर्णस्येति तु नार्थः ।। २ ॥। अघतीर्येति। भूतानां भावनः पार्कः भगवान्‌ यदोवशो भवतीयं यानि कर्माणि छतवान्‌ तानि नबभेऽतिसं्तपेण सूचितान्यपि नोऽस्मभ्यं विस्तराद्रद

अस्मदाकिमन्दजुद्धियुगमत्वाथं शब्दविस्तरं छृत्वा वणय । यद्रा सर्ववणंनाशक्यत्वेऽपि खार्सयोक्तिः ।। ३ ॥ रोके त्रिविधा मुुकषवो , विषयिणश्च । तेषां मध्ये कस्यापि अलं रत्ययोऽत्र नास्त्याद--निदृत्तेति । पडष्नात्‌ िसाव्याप्रतात्‌ व्गभाप्टयै यज्ञेषु पडुघातकात्‌ कमौसक्तात्‌ बा । “अनचि च इति द्वित्व गकाराधिकः पाटः अपता यक्‌ तमात्मानं हन्ति तस्माहवा विना निडृत्त.स्तथो बसना येषां तैकतेरपि उप आधिक्येन गीयमनात्‌ सुु्षणां च रोषात्‌ निवर्तकात्‌ विषयिणामपि शोत्रमनसोरभिरामात्‌ सुखभरदात्‌ उत्तमश्टोकस्थ गुणानामनुषादात्‌ पुनः पुनः सीवमात्र' विरज्येत विस्कतो भवेत्‌ म कोऽपीत्यर्थः । ४ ॥ |

भगवतप्रादराचायं दिर चिता भक्तमन्तेरञ्जनी

वदोवशे, अंगोन बमद्ररूपेण सह्‌, यद्वा । अंशेन पू्णषाड्गुण्येन, अवतीर्णस्य प्राटुभूतस्य, बिष्णोर्वीयीणि गुणादि. त्राणि, नः दयुभरुम्योऽस्मभ्यं, शंस विस्तरतः कथय । श्रीषरस्वामिवरणैरत्यंशशब्देन पूणोबतरत्वस्य सर्वशक्ति- शोपयापितत्वात्‌ छ@ष्णस्तु भरावान्‌ स्वयम्‌" इति प्रथमस्कन्धे उक्तत्वाश्यांश शब्दस्य पूंषाड्गुण्यरूपोऽथैः युक्त एव ` कानि कनि वीयौणि भवतां श्रोतम्यानि सन्तीर्य ॥ अवतोर्येति ॥। यदोः वरो, अवतीय परादुभूय, भूतानि शलयतीतिं भूतभावनः, भगवान्‌ अवतारधारणे तेऽपि षाङ्गुण्यपूणत्वासपिपूण घ य एव, विश्वात्मा स्ौन्तयौमी श्रीहरि, कृतवान्‌ यावन्ति चरित्राणि चकारेत्यथैः । तानि वोयोणि, नोऽस्मभ्यं, भिस्तरात्‌ , वद्‌ । अवतरणम्र्रुतीनि स्वलोक-

४६ श्रीमद्भागवतम्‌ [ सक, १० पू. अ. १ श्लो. ५-८

गमनपर्यन्तःनि वीयीणि विस्तरेण कथयेति भावः । पूर्वशोकेऽदरतीणंस्येतयनेनाचतरणोक्तौ सत्यामपि पुनरत्राचतीर्यतयुक्त्या तदवतारहयसत््वेन पुषोबतारकृष्णचरित्‌।नि मह्य साकल्येन त्व श्रावय । भविष्यतो दितीयस्य तदेवतरस्य॒ चरित्राणि तु स्वत्समान- गुणः सुन्नतर्षिः भरतापक्सिद्ाय मादशभिरक्तिमते सर्वाणि श्रादयिष्यरतीत्यपि सुचितम्‌ ।। ३॥ ननु विष्णोवीयोण्यभीक्ष्ण शस्त्वा परतान्येव पिमित धनः पुनः परच्छसीति न शङ्कनीयमत्र छेके चलुविधा जनाः सन्ति, तत्र चतुर्थस्य पञ्ुसमानधर्म॑त्यात्‌ सदसद्ि- वकी नस्वा्चः तते धिवेकभाक्त्वेन सयाः त्रिविधा जनाः सन्ति, युत्ता सुसुश्यो विषयिणश्च, तेषां मध्येऽ न कस्याप्यलमत्वय स्याद्‌ 1 निदरत्तवैरिति ।। निवृततस्र्षो बिषयेष्वनलनुदधिरथषां सैः विगतभिषयसपरहे सक्तस्मयोगिभिरित्यथः । ` उपमीयमानात्‌ , मगवदूरुणादुगानश्रबणादावात्मारामःणामेषोत्तरोत्तधिकःरसास्वादोक्तेरिति भावः । तया च प्रथमे (आत्मारामाश्च सुनयो निभरन्धा अप्युरुक्रमे 1 छ्वनधयदै तकी भक्तिमित्थभूतुणो दरिः इति। सुुक्षणामपि संसतेमोक्ठस्यायमेदोपाय हर्याह्‌ । भवस्य संसाररूप- सोमस्यौषघं आओषधमिव वत्तंमानः तमात्‌ › ओषधं यथा रोगा्निवत्तयति, तथा मुञुक्षणां संसृतिशषसोमनिवन्तंकादिस्यथैः । ्नो्रयोर्मनसश्च अभिरामस्तस्मात्‌, विषयिणामपि ्रो्सनोऽभिसमतासपादकतया परमविषयरूयतामाज इत्यथः । रुणायुवादो गुणकथा उत्तमररोकस्य गुणानुवादस्तस्मात्‌ ; पञ्ुबद्धन्ति गदति उ्याभियते इति बा पञयुध्नः पशुतुल्यृत्तिः केवरुमूखेः इति याच्‌ तस्मात्‌ । अप्रयुधसादिति पाठे पञ्चिति सम्यरा्थकमन्ययम्‌ । अप्य न सम्यक्‌ हन्ति गच्छति वुद्धयतीव्यपडयुष्नस्तस्मात्‌) (हन्‌ हिंसागत्योः गस्यथौः सव बुद्धययौ अपि । सम्यगुपकरमधिद्ान्‌, कृतध्न इति यावत्‌ । तत्मात्‌ धिना, एतां पञ्ुघमंभाजं पुमांस विनेत्यर्थः । केचित्तु अपगता शुक्‌, यस्मात्तमात्मानं हन्तीत्यपटुध्नपतस्मातत्‌, आत्मघापिनं वितेत्यथः 1 इति वदन्ति । तन्मते धतेवयक्ष( गक्ारविशिष्ट बोध्यम्‌ । तन्मते पशुधातिन इति वेति चिन्त्यः गकारछोपविधायकशाखदर्शनात्‌ । कः पुमान्‌ , विरब्येत । ल कोऽपीव्यर्थः ।। # 1: - ` | ध भीहूरिसूरिविरचितं श्रीभक्तिरसायनम्‌

विष्ण्वंशाभ्युदितस्य वीर्यमसिरं रामस्य विष्ण्वात्मनः छष्णस्यापि तथातिषिस्तशमिदाष्व््वेति योऽ्योऽन्बयः । यदोर्वशज-नन्दवंशगतया यद्यच्च यदन्वयोदुमूतितेन चकार सदुद्धयमपि ्रूह्यच्युत-कीडितम्‌ । २ ॥ यात।शुस्प न यत्‌ प्रियं भवति तत्स्यात्कमिोकप्रियं यद्स््वस्पर न सौख्यशाडि भवति ष्ठं च तश्चोधिनः। स्येव यदिहादतार्वरिति म्रीतिदधयोरुकटाः हेतुस्तत्र तथा ` वरित्रसरणिनौरायणीति स्फुटम्‌ ।। ३ ॥ हिन्दी अनुद ( कदंमश्षमा ) १ उसी यदुवंश मँ अंशदेश में प्रकट हवे भगवान्‌ विष्णु के पराक्रमो को हमें सुनाओ । भूतमात्र ( सकटविश्च ) का पालन करने बा एवं धिश्च की आत्मा भगवान ने यदुवंश मेँ अवन्तीं होकर जो चरति चयि मे सव विस्तार से कहने की छपा कर 11 २-३ ॥ चह भगवान क्न गुणातुवाद्‌ ( कथारत ) कामनारहित पुरुषों से गाया जाता दै तथा संसार सोग.का. ओषध रूप [4 एवं श्रोतं के श्रोत्र भौर मन को आनन्द्दायक है वेसा उत्तमश्लोक रेष्ठजनों से स्तुति कराते ) भगवान श्रीद्रष्ण मी के कथामृत से निज्ञ जीव की हत्या करने बाले व्यक्तियों को छोड़ कर ओर कौन पुरुष है जो विरक्तं होराः ! अन्य कोड महीं ॥ ४ ॥ पितामहा मे चमरेऽमरन्जयेदेषव्रतादातिरथंस्तिमिङ्गिकः । = दुरस्ययं कौरवसैन्यसागरं इतवातरन्‌ वत्सपदं स्म यत्प्लवाः ॥ ५ ।। रण्यस्चविष्लुष्टमिदं मदङ्गं सन्तानबीजं इर्पाण्डवानाम्‌ । जुगोप धिं मत आत्तचक्रो मातुश्च मे यः शरणं गतायाः )। ६ ॥ प ४ - ९ हि वीर्याणि तस्याखिरदेदभाजामन्तवेदिः पृरुषकालरूपः । वि प्रयच्छतो प्मत्युधुतामृतं च मायामनुष्यस्य वदस् विदन्‌ । ७ |. रोहिण्यास्तनयः प्रोक्तो रामः सङ्कषंणस्त्यया । देवक्या मभम्बन्धः कृतो देहान्तरं विना ।। € ॥

श्री कर्दमक्चमा

६} अनेकन्याख्यासमङक्कृतम्‌ ४५ यीयोणि वदस्व स्वया रोहिण्याः तनयः सङ्कुषेणः रामः देवक्याः ( तनयः) प्रोक्तः देहान्तः विना ङ्त

भीघरस्वाभिधिरचिता भावाधंदीपिकां

` श्रीकृष्णोऽतोपिं तत्कथैव निचयं ्रोतन्येत्याशयेनाह । पितामहा इति अमराञ्जयंति ये तैः । देवन्नतो भिगिलेस्तििगिलसेतस्रतुलयैकुरस्ययं दुस्तः षपदमिव अध्यहप कृतवा तुच्धी्त्येत्यर्थः । अतरन्‌ स्म । यः मैषा ते । तस्थ वीयोणि वदस्वेति वृतीयश्टोकातेनान्थयः । । ५॥ न केवलं पांडवानेवारक्षदिद्‌ मम ह । द्रण्यक्षविप्ल्टमिति ॥ दरोशेर्त्थाम्नो जह्याखेण दग्धमिदं मच्छरीरे च कुरूणां पांडवानां च ऊक भविष्ठो धृतचक्रो यो जुगोपेति ॥ ६ ॥ अखिल्देहभाजां सर्वप्राणिनाम्‌ अतश्च बहिश्च पुरुषरूपेण बहवचनम । शयुं संसारम्‌ उत अपि अगृतममि मरयच्छतो वीर्याणि बदस्व ब्रहि । अयं माघः। कति वहिदनां च _काटरूपेण सत्यं ददति यतोऽतो विषयदषटि विहायाथ "ती यौण्येव श्रोत गद्‌ सारणं च दुर्मवं विपुखं ध्रुवम्‌ । बदुदेवस्तु रोहिण्यां कतादीदपादयत्‌” इति रोहिण्याप्तनयो रामः त्रानजोजनत्‌ । कीर्तिमंतं सुषेणं च भद्रसेनमुदारधीः । सदुः संवदनं भद्रं संक्पणमधौश्वरम्‌ । अष्टमस्तु 1 इति पुनर्देवक्यां गरभ॑सरवधस्तप्यैवोक्तः स कुतो घटत इत्यापः ॥। ८ ॥

श्रव शोधरकृतो भावार्थदोपिका मक्षाशः

तत्र विराग उचित इर्याद-किख्चेति । यतः; कुर्द बतमतस्तत्कथा कृष्णकथ। प्छवरतरणसाधनम्‌

रण्डवे म्लेच्छजातौ मेलकभेकयोः । कमनिम्नमहीभागे कुरुके जलवायसे । जलंतरे प्ुषेगे च

अख्षियां समरानकिरणाः' इत्यमरः । तिमिद॑शयोजनो मत्स्यस्तं गिरति निगरतीति तिभीगिः । संतत्यनुतपाद्नरूपं यस्य स देवव्रतो भीष्मः | महारथोऽयुतयोद्ध,ततिरथः । वदस्वेति “भासनोप-

शष .बद्‌ः' इत्यनेनोपसंभाषायामात्मनेपदम्‌ । उपसंमाषा सांसखनम्‌ । वतीयश्छोकगतेन वी्याणीत्यादि-

सवीृतं भ मणोन चक्रदत्त गदारूपमखं येन स आत्तचक्रः। यश्रा्रतार्थे तु 'परिश्रमतसुल्काभां

पकोपः स्यादिति “वकर रथागे कोके च सैन्येऽसे जलसंभ्नमे" इति मेदिन्याद्यः । प्रायशचक्रादानस्य कुरुवेदिपांडवानां एथगुक्तित्रीह्मणपरित्र(जकवत्‌ मेयः। इत्येकपद्‌ वा मेयः मरोर इत्यर्थः ॥६॥ अंशाभिप्रयेशेति काङस्यांशा युगकल्पवषंमासादिभेदाद्वहयः संति तदभिप्रायेण मृत्यु मरण दुःखं वा 0 भावः । प्रयच्तो ददतुः दाण-दानिः परपूरच्छतरि यच्छादेशः बीयीणि सोककटकाय-

मायात तायं भाव इति । अंतदैटय। तत्मस्चेततेति। मायामसुष्यस्य लीटार्थ धृतमनुष्यशसरस्य । कृपााकतिदं भऽ इति कोशात्‌ । विद्रननिति श्रीञचुकस्य कथनसामथ्यं द्योतयति विशखनाधस्तु-अखिरदे्भाजां मध्ये बहिरंगा भक्तद्रोहिणस्तेभ्यो ऽमृतं यु च प्रयच्छतो वीयौणीति योयं तत्रातगेभ्यो वसुदेषादिभ्यः पुरुषरूषैश्धतु- रतं परमानंदं वदहिर॑गेभ्यः कंसादिभ्यः काररूपेः । (कोछोऽयमिति विद्वः" इति. भ्रलुर्मोजपतेर्विराद्‌ सरस्यडिकाखंडैः पित्तदुपितरसनया तिक्तरसैरिवि साक्षान्मारकत्वेन भातेगतयुमुतानतरममूतं मोक्षं च प्रयच्छत इति तमान करि वा छीलाया नित्यत्वज्ञापनार्थ वत्तमानप्रयोगः । मायया स्वरूपेणैव मनुष्यस्य स्वरूपभूतया युतः अते मायामयं बिष्णु प्रबदतति मनीषिणः" इति माध्वमाष्यप्रमाणितश्ुतेः ।५॥) एकस्थ देदातरमंसरेण इत्याह्‌--नन्विति । तस्यव बङस्यैव । स रघधः। कुतो दतोः । घटते चरितार्थो मवेत्‌। इत्यतप

्थनिणेयजिश्ञासादिनानुयोग आन्ेपः “आक्तेपो भतसंनाकृषटथा शंकाटछतिष स्मृतः" इति मेदिनी ॥ ८ ॥ । भीमम्जीवमोस्वामिशतः वेष्णवतोषणो . तत्र मया तु विषतो निजजुलकगतेः श्रीकृष्णस्य कथा सदा अवश्य श्रोतन्येत्याशयेनाह--पितेति । महाशो्सुक्तम्‌ । देवन्रतेति, इच्ा्युत्वादिदेतुमहानियमनि्ठया परमठुजयत्वम्‌ , स आच भ्ेषठो येषामतिर्थानां पामपि इुजंयतरम्‌ । अत एव दुरत्ययं दुस्तप्मपि, अपिरथलक्षणं महाभारते-- : (कादश सदस्णि योधये्यश्ु धन्विनाम्‌ । , भद्लशप्रवीभव्य महारथ इति स्मृतः ॥ अमितान्‌ योधयेद्यस्तु सम्प्रक्तोऽतिरथस्तु सः” ।। इति दुर्योधनादीनां सैन्यमेव सागर; अतिविस्तीणतवादिना तं स्मेति प्रसिद्धौ । यत्प्छवा इति । प्ठवस्तरणसाधनं : न .वहित्रुल्यत्वेन वोदृखक्षणत्वं किन्तु प्रभावविरेपेण विखक्षणमेवेत्याह-त्सपद्मिव - छते ।

४८ श्रीमद्भागवतम्‌ [ स्क. १ पू, अ. १ शठो, ५-८

अनायासेनैव तरणात्‌ ॥ ५॥ विशेषतो मम जीवनपरद्च श्रीकृष्ण एवेयाह--्रौणीति। विशेषेण ष्ठष्ठ द्र्धमपि, जह्माखस्यानन्य- निवायतादादकतमत्वाज्च इदमिति जन्मान्तरीणत्वं व्यावर्तितम्‌.) यद्रा, ्रसयक्षमिच्यर्थः। इति तत्र संशयो निरस्तः । इषीदीनां खन्ताननीजमिति' तत्करुणायां हेतुः सैव स्वदेहे रीतिहेतुश्च अतस्तेषां सर्वेषामपि कुलश्षयदोषनिरसनेन यशो धर्मश्च रित इति भावः ! पाण्डवानां कुरुसेऽपि प्रथरुक्तिस्तेषां तत्र विशेषापेश्चया अत्त एव इरवस्तदन्य , एव ब्राह्मणयसि्राज दिवत्‌ । इति तेषां स्वसन्तानामाव उक्तः । तेन श्रीभगवतः परमकारुण्यमेवाभिप्रेतम्‌ । दुष्टानां समूटनाशात्‌) अ्रकायन्तरेण तेषामपि बीजर्श्षया परछोकहितान्रणाच्च प्रायश्चकरादानस्य सार्वरिकलादात्तचक्त इत्युक्तं तोषनन्तु गद्यैव *"अश्तेजः स्वगदया नीहारमिव मास्करः' रति प्रथमे प्रोक्तसयात्‌, यद्वा, मक्तयात्सल्येन उपरता रक्षणार्थं चक्रञ्च गृहतम्‌ । चकाराम्मातुर ङ जुगोपेवयर्थः । गभरक्चया तदस्यापि रक्षणात्‌ अन्यथा पर्यनुमरणमेव त्या अभीष्टमिति अतत्तत्छथायां बिरक््या नितसमङ्ृवक्ञतापि भ्र्येतेति श्छोक- छरयतासपर्यम्‌ ।। ६ ॥ सनु; सत्यं निवृत्ततषीदीनामुपादेय एव तद्गुणातुवादः--तथा भवद्धिधानां निजरदस्योऽसौ, किन्तु तद्धिमुख- जनाशङ्कया गोपयितुमिष्यत इत्याशङ्कथ परसौतसुकषयेन त।नपि प्रवर्तयन्‌ प्रार्थयते--वीयौणीति । देहभाजां. जीषानाममरतं मरणाद्य- शोषदुःखरषटितं पर्ममधुरं वा वैकुण्टलोकं स्थपादान्जप्रेम वा प्रयच्छतो ददतः नचकरादन्यद्प्यपेक्षितं बदस्व गुह्यान्यपि प्रकाशयेस्य्थः । 'मासनोपसम्भाषा' ( १।३।४७ ) इत्यादिना कोद्‌ , यद्रा; हे स्व । ह मदेकबन्धो ! सदेकधनेति वा, अतो मद्धितार्थमवश्यं वन्ुमहसीति मावः । हू विद्शनिति तानि स्वौणि खया ज्ञायन्त एवेति भावः । अन्यत्‌ श्रीस्वामिपादेऽयोख्यातमेव । भावस्त्वयम्‌ कथाश्रवणादिना अन्तर्रीनां सतामन्तयौभिरूपेणासतं तदभावे च बहि ना कालरूपेण शु ददाति यतः अत अन्तरहषयर्थ तद्मीयौणि ब्रहीति, अथवा अन्त्ीहिश्च यानि पुरुषकाख्यो रूपाणि तैः । अत्र श्रवणादिना अन्तःस्थितैः सद्धिः पुरुषस्य श्रीमगवतो रूपैः श्रीषिष्ण्वादिमूर्िभिः परमानन्द, तद्भावेन च कार्य रूपेक्िस्थितयमादिभिर्विविधटुःखं, किम्वा. अन्तव हिश्च\मृतं वहिरन्तश्च मृत्युमपि प्रयच्छत इत्यरथः । माययैव मनुभ्यस्य प्रसिद्धपराकृतमलुष्यतथा प्रतीतस्य स्वतो . मनुष्याचाररीखुसेऽपि प्रकृति- धमौतीततवात्‌ , यद्वा, तादशमनुष्यत्रकाशिकरया माययप्यमनुष्यत्य मनुष्यखोकातीतस्य कदपि साक्षात्‌ श्रीगरुडारोहणरद्रजयत्रहम- मोदनादिनेश्रयपरकट नात्‌ धयदव' माया द्या मया दम्भे कृषायाच्च ' इति विश्वप्रकाशात्‌ तया मनुष्यस्य मरुष्याकारं भरकटयतः । यद्रा साया ज्ञानं “माया स्याच्छाम्बरसीबुद्धंयोः"” इति त्रिकाण्डशेषात्‌ “माया तु वयुनं ज्ञानम्‌" इति निषण्टोश्च, तस्यां ज्ञानावस्थाया- मपि मनुष्यस्य नरकृतिपरत्रह्वततद्रपत्ेनेव स्फुरतः । अथवा, अलिख्देहभाजाम्‌ अनियतानां जीवानां नियमं विनैव तेषां केषःच्चिदंच्िकादिमृल्युलेन दुर्षटदेहपातानां श्रीभीष्मद्रोणादीनां सर्य देहपातं कुर्वतः, फेषाश्चिद्धगवद्िरोधिखेन दु्ष॑दमोक्षाणां कंसादीनाम्‌ अगतं मोश्वमपि, चकारात्‌ पूतनादीनां परमभक्तातिमपि छ्वेतो यानि तस्य तादृशानि बीयौणि स्वच्छन्दचवरितिनि वदस्व । तत्र हेतुः “विष्णोस्तु त्रीणि रूपाणि पुरुषाख्यानि" इत्याययुक्तदिशा पुरुषरूपः परमाण्वादिभेदेन काररूपेश्वान्तबहिन्च स्थितस्य । ततश्च तेषामन्तवटिश्च स्वेच्यारूपमेव सम्पादितं यततदयक्तमेवेति भावः। अन्यत्‌. समानम्‌ । एवं सृल्वमत- ्रदानेनैशवरयविसेषात्‌, तथा तादृशमनुष्यतया माघुरयविरोषात्‌. तथा स्वधाम्नि स्वसवरूपस्येव सतः प्रपच्छ पुरुषादिरूपेण स्वयमपि चाभिच्यतेः एकस्येवाबतःरितवावतारखाभ्यां वेचिच्यात्तदापूमाहार्म्यश्रवणे स्वकौतुकविेषोऽपि दितः ॥ ५ ॥ तत्र विशेषं प्रच्धुति-सोषहिण्या तिं चतुर्भिः । सङ्कषेण इति । श्रीदेवकीपुत्रेषु सद्कषणमहीश्वरमिति “सङ्कषेणाख्यया यः भक्तः स एव रमो बद्ाख्यो रामः स एव रोहिणीपुत्रलेन स्वया प्रोक्त इवयर्धः 1 इति भेदोपि निरस्तः ।। ८ 1)

शरीमद्वीरराचवाचायंङृता भागवतच चन्द्रिका

कोऽसौ तछृत उपकारः ? यदभिज्ञानात्तदूगुणाठुवादान्न विरञ्यसे बहुषु मगबद्वतारतच्चशत्रषु ` ससस्वमि कि विरोषेण छष्णायत।रतच्चरित्ादिकमेव प्रचसीतयत्राह--पित(महा इति द्वाभ्याम्‌ । अभरड्जयैः देवानपि जेतुं समथरभीष्माश्यतिस्थरूपेस्ति- मिङ्गिेदेवुभिः हुःेनाप्यत्येतु' पार गन्तुमशक्यं कौरवाणां सन्यमेव सागरस्तं यो भगवान्‌ कृष्ण एव प्ट्यो नोर्थषां ते मम पितामहाः युधिष्ठिरादयः चत्सपदंङकरृत्वा गोष्पदतुल्यङंकृतवा अतन स्म पारं अग्युः किं श्छोकद्रयष्थयच्छब्दयोर्बीयौणि तस्यत्यने- नान्वयः ॥ ५॥ द्रौणीति । किच्च द्रौशेरत्थाम्नोऽसेण तसमयुकतनद्मशीष॑नामकेनासेण विष्टं दग्धमिदं मदङ्गं मच्छरीरं इरूणां पाण्डवानाश्च सन्तानस्य वीजं प्रवतं वंशद्वयेऽपि स्वस्येवावशेषितत्वा्तदुभयसन्तानवीजमिल्य्थः । यो जुगोप, कथम्भूतः ? शरणं गतायाः मम मातुरुत्तरायाः कुश्च प्रविष्टः अत्तं धृतं चक्र सुदशंनं येन तथाभूतः मलितामह्श्रतीनां मतप्य॑न्तानामनिष्ट- परिदहारेषभरापणदीकितस्य महोपकलुौभानुबादात्‌ छतज्ञः कथमहं ,विरञ्येयमिति भावः ॥ ६ ॥ वीय्यौणीति। यत्त एवमतो ` हे विद्वन्‌ ! अखिरानां देहभाजाम्‌ अन्तवषहिः पुरुषकाररूपेः अमृतं मृद्युच्च प्रयच्छतः त्ेवज्ञानां काटावयवानाच्च बाहुल्याद्‌ ` वहुवचनम्‌ , चेत्रज्ञकालात्मकेः रूपैः शरीरैः तत्रान्तः पुरुषरूपेणाऽगतममरणं स्थितिं प्रयच्छतः स्थितिहेतोरिव्यर्थः। उत।पि च बहिः कालरूपेण मृ प्रयच्छतः विनाशदेतोरितयरथः 1 छरससनजगतकारणस्ये्यर्थः । “कारणं तु ध्येयः दति कारणस्येन वस्तुनो ध्येयल्यश्रवणात्‌ । ध्यानस्य. च श्रवणमननाद्धपूर्वकत्वात्‌ तद्विषयकञ्युश्रषा ममास्तीति ज्ञापनायाखिखदेहभाजामिस्यादयमृवशनत्यन्त- `

मुक्तम्‌ । सद्य बम्भूतस्य कथं मजुष्यस्यापत्तिः ¢ इत्यसते विशिनष्टि, मायामनुष्यस्य सङ्कल्पज्ञानेन मनुभ्यस्य प्रच्छन्नमनुष्यस्य क

अः शनो. ५८] अनेकव्याख्यासम्रलङृतम्‌ ५

-बीयीणि वद्र प्रकाशय “मासनोपसस्भाषा” ( १२।४७ ) इत्यादि सुत्रेण बदेस्तङ ॥ ७.।॥ अंशोनाबतीगरस्य - वितत € ० र मपि कथनीयमिति सूचितम्‌ । तदेष व्यञ्जयन्‌ धच्यति--रोदिण्या इति। सङ्कपंणः भगवद्‌ शसंभूतसङ्कषंणा-

८. धढरामः रोहिण्याः तनयः भ्रोक्तः । तथा स्य देवक्या गम॑सन्दभेश्च स्मरतः । त्वया नवम इति शोषः । तदेवडुभयं

केन देष्ेनैव तस्य कतः कम्माद्धेतोरभघत्‌ १ ॥ ८ ॥ ` धीविजयष्वजतौर्थकृता पदरत्नावलो

इरेरलुभवसिद्धं यस्मादतो वक्तव्यमित्याशये नाह--पितामहा इति । पितामहा अञजुनादयः अमरान्‌ देवान्‌

यास्तैः देवानामिव व्रतम प्रजाजननलक्षणं यस्य स भीष्मः स आदयो येषां द्रोणादीनां ते तथा त एषातिरथा रथ्युत्त-

स. सहामत्स्यः कायेन दशयोजनप्रमाणमावरृत्य स्थितः तमपि भिहि भ्र॑सतं इति तिभिङ्गिखः । सथप्रत्ययनिमिन्तं

दं गोवरंसपदमिव बसपद लुपोपमं यः कृष्णः ष्ठव उडुपं येषां ते यस्छ्वाः मदीतरणाय निर्मितं बंशचमादिना

इति ॥ ५।॥ इतोऽपि तद्रीयोणि श्रोव्यानीस्याह--द्रौण्यज्ञेति । मातुरुत्तरायाः कश्चि गतः प्रविष्टः । इदं प्रत्यक्ष

मेर. इति । मया मेयः ज्ञेयः मम दम्विषयः ॥ £ ॥ ““भासनोपसम्भाषाज्ञानयटनविमत्युपमन्त्रशेषु बरद्‌ः”

वदसवेस्यासमनेषदभरयोगो मद्धिता्थं वक्तन्यमिति सूचनार्थ । शुकस्य वक्तन्यांशज्ञानपाटवमप्रदर्शंनार्थं च एतदैव

नेन अन्तः पुरुषरूपेः बहिः कालरूपः अनामयं संसारदुःखनिरासेन सुखं शयु दुःखानुभवलक्षणम्‌ अन्धन्तमः हुह्पसादूबहुवचनम्‌ । प्रख्यान्त इति शेषः ॥ ७ ॥ एकरय हयोर्यो निसम्बन्धातुपपत्तिः प्रश्नबीजम्‌ |! ८-९॥

शरीमज्जोवगोस्वामिक्तः कमसन्दभः

तस्यासाधारणष्ठवस्वमाह - वरसपदमिव कृत्वेति! ततस्तरणसाधनत्वादिव तस्य ष्टबत्वं न तु बहनसाम्धाद्षीति हूमिन : प्ट , उल्ुतिर्येषां तादशो बा ।। ५ ॥ द्रौणीति “अन्ञतेजः स्वगदया" इति प्रथमोक्तत्वादात्तगदत्मपरि षव क्वि ह, श ५ ४ [ (क ~क)

बहिमुखानपि प्रवन्तयन्‌ सकोतुकमाह--बीयीणीति । अखिष्देदभाजाम्‌ अनियतानां जीवानां नियमं विनैव ५ न दुेददेह्यागानां मोध्मदीनां ल्यु देहत्यागं र्वः केष{च्चिद्धगवद्विरोधितरेन दुषंटमोक्षाणां क्षमपि चेक्रारात्‌ पूतनादीनां भक्तिममि इवत यानि "तस्य तादृशानि वीयौणि स्वच्छन्दराचरितानि वदैरवर्थः । तु त्रीणि रूपाणि पुरुषाख्यानि, इस्युक्तदिशा पुर्षरूपः परमाण्बादिभेदेन कारर्ूपेश्वान्तवंहिं्च . स्थितस्येति

स्वेच्छानुरूपमेव सम्पादतिमिव्यर्थः । तदेवं तस्य॒ नराछतिपरनरह्मणः प्राकृतसनुष्यतया प्रतीतिस्तु माययेवेत्याष्ट--

सेत 1 चत एवम्भूतेशच यौदिदष्टयपि निजदितेषिभिस्तदेकशरणापत्तिसम्पादकानि तदूवी यणि श्रोतर्यान्येवेवि । ७-८ ॥ | श्रीमि श्वनाथचक्र्वातिक्ता साराथंर्दाशनी

वतसेनापि कृष्णस्य कथा सम श्रोतव्येत्याशयेनाह-पितामहा इति । अमरान्‌ जयन्तीति तः देषन्रतो भौष्मः दुरत्ययं दुष्पारमपि.वत्सपद्मिव कृत्वा अतरन्‌ यततो यः श्रीकृष्ण एव ष्ठो येषां ते यं समाधिता इत्यर्थः । तथाहि पदषडवष्ठवम्‌” इत्यत्र “भवाम्बुधि व॑त्सपदम्‌" इति तस्य वीयीणि वदस्वेति कृतीयेनान्वयः।॥। ५ ।। मदैकरक्षकत्वेनापि याह-रौण्यस्ञेण विष्टं दग्धमिदमिति, त्जन्या स्वपक्षः स्परशति, आत्तचकश्चकधारी “अखतेजः पतिः" इवि प्रथमोक्तेगंदयेव जुगोप चकारान्मादुरङ्ग च जुगोप ।। ६ ॥ सर्वगतिप्रदसवेनापि श्रोवच्यानीस्याह- भाजां मध्ये ये अन्तरङ्गा मक्ताः ये च वहिरवहिरङ्गाः भक्तद्रोहिणः तेभ्योऽमृतं मर्युच्च प्रयच्यंतस्तस्य बीयीणि न्तरङ्धभ्यो बासुदेवादिभ्यः पुरुषरूपशचतुयंजद्िमुजपुरुषकाररम्रतं परमानन्द बहिर ङ्गभ्यः कंसादिभ्यः काङरूपैः ५" इति ^सृलयुरमोजपतेः” इस्यायुक्तरीत्या मस्स्यण्डिकाखण्डैः पित्तदूषितरसनया तिक्तरसैरिव साक्षाम्मारकत्वेन मभूतं मोक्ष ॑च प्रयच्छत हते वत्त॑मानसामीप्ये ब्त॑मानवस्वं किम्वा छीदया नित्यत्वज्ञापनार्थं वर्द॑मान- हपेणेव मगुष्यस्य स्वरूपभूतया नित्यशक्त्या मायार्यथा युतः “अतो माथामयं तिष्यं प्रवदन्ति मनीषिणः इति ॥ ७ ॥। अत्र विशेष प्रच्छति --रोदिण्या इति चतुर्भिः प्रोक्तो नवमस्कन्धे सङ्कष॑मही श्वरमिति । देषकी-

य देवक्या ग्सम्बधश्च उक्तः ख कुतो चटते १ इत्यात्तेपः ॥ ८ ॥

भोमच्छकदेवङकवः सिदधान्तप्रदीपः | न्ति तरतो भीष्मस्तदायेस्तिलिद्गिखतुल्येः समरे खङश्रामे दुरत्ययं दुस्तर येषां ते तस्य वीयौणे वद्स्वेति सम्बन्धः ॥ ५ ॥ किच्च, मेः मातुः ` रूपेण च निरायुषेन च रश्ठाःयद्यपि सम्भवति तथापि आन्तचक्रस्य कुक्षौ रक्षक इति शरणङ्गवायाः सङककृल्पसिद्धये कुधिस्थस्वभक्तभ्यानसिद्धमे चेति

५० ्रीद्धागत्रतम्‌ [ सं-९० प्‌. अ. १ श्लो. ५-८

केयम्‌ । कारूणां पाण्डवानाच् सन्तानबीजं ्रोशेस्थरतथाम्नोऽद्धेण ब्रह्मऽखधेण विष्टु द््धमिद्‌ मम शरीरं जुगोप तस्येव्यश्निमेन सम्बन्धः || ६ ॥ तस्मोक्तप्रकारेण भक्तप्ररसरस्य, कथम्भूतस्य १ अखिखदेदभाजां सर्वेषां दे्टाभिमानिनामन्ञानां तेषामानन्त्याद्‌ बहु-

वचनम्‌ । मूल्य दयश्च मायासनुष्यस्य ^माया च वयुनं ज्ञानमः' इति कोशात्‌ ज्ञानयुक्तस्य ज्ञानिनो मनुष्यस्य “अनुष्णं सदखषु | कश्चिन्मां वेत्ति तत्वतः" इति भगवद्वचनादुकंमत्वादिकवचनम्‌ “मनुष्यत्वे च मां धराः साद्धयोगधिचक्णाः ! आविस्तरां प्रपश्यन्ति"

इति वचनात्‌ सुख्याधि ऋारित्वान्मनुष्यस्येतयुक्तम्‌ । सृतमक्षरं पुरुषकारकरूपः पुरुषरूपेरुपदेशादिकदृभिः कालरूपः चटीयुहूतोदिभिः- निमित्तभूतेः प्रयच्छतो भगवतः बोर्यौणि वदस्व द्रयश्वरन्तु मवेन्मरव्युरूयक्षरं ब्रह्म शाश्वतम्‌ । समेति तु भवेन्द्स्युन ममेति ख

शाश्वतम्‌!) इति टश्चणवचनमत्रालुसन्धेयम्‌ । कथम्भूतं मृत्युम्‌ बहिरैयत्वात्‌ । कथम्भूतममूतमन्तसपादेयत्वात्‌ ॥। ७ ॥ सष भगव-

द्रीयौणि षृरष्टवेदानीं सम्दिग्धानथौन्‌ प्रच्छति-रोदिण्या इति पञ्भिः--

न्वं गदं सारणं च दुष विपुलं ध्रवम्‌ । वसुदेवस्तु रोण्या कृतादीनुदपादयत्‌" ॥ इति त्वयाः रामः रोहिण्यास्तनयाः प्रोक्ताः पुनस्तस्य देवक्या गर्मेष्वपत्येषु-- ° ऊ “वसुदेवस्तु देवक्यामष्ट पुत्रानजीजनत्‌ । कीर्तिमन्तं सुषेणं च भद्रसेनमुदारयीः ॥ मृदुं सन्तदनं भद्रं सङ्कषणमदीखरम्‌ । अष्टमस्तु तयोरासीत्स्वयमेव हरिः किर" ॥ इति न्वहुक्तः सप्तमत्वेन सम्बन्धो देहान्तरं विना कतो हेतोः घटेत १ स देषवयददेठुकः एकेनेष देन पौवौपययेकमः हेतुक बा तत्रापि र्कषेणे च्छया ्रीदष्णेच्छया वा १ इति प्रश्नः ॥ ८ 11 | | श्रोसुबोधिनी एवं चरित्रं स्तुता पुण्यद्रास्मात्रतं वारयितुं भगवन्त स्तौति--पितामहा इति द्वाभ्यां, श्रतद्मेदेन मे पितामहाः पाण्डवाः सथर दुरत्ययं कौरवसैन्यसागरं वत्सपदं कृत्वा यत्लवा अतरन्निति संबन्धः । एक एव पौत्र उरवरितः । यच्चापि पितामहाः, त्रयो वा । चैतरजेषु ततेत्रस्य स्वकौयत्वाभावान्न बीजिनः । यत्र पुनः कतेत्रं यथाकथच्छित्‌ स्वकोयं परक बीजिन्‌ एञं। त्र इति । सरो मरणं, तस्सहिते । अवश्यं युद्धे मरणमिति । तथा सति कोपि नसत इति भगवत्सज्निधिमाहार्म्यञयुक्तम्‌ । अमरस्जया मौष्मादयः । तेषाममरद्खयः संज्ाहेतुरिव जात इति संज्ञायां भृतगरजीर्यादिना खश्‌ । देवानपि जयन्तीचीन्द्रपुत्रस्वा- दिनापि न निरस्तारसम्मावना, देवद्चशस्तरै्च न प्रतीकारः । न च तेषां कदचिद्पि अमरञ्खयस्वं गरद्यतीस्याह--देवव्रनेति देववत्‌ सत्यसङ्कल्पस्य तरतं यस्य । अतन भोष्मस्य स्वधर्मत्याजनसामश्य॑मपि तेषां जातमिल्यक्तम्‌ । देवव्रतो भोष्मस्तयास्वेन प्रसिद्धः । अन्येपि द्रोणादयस्तथा देवत्रताद्या ये अतिरथाः! स वेदादयः, त्रपा एवान्ये । तथाभूता अप्यतिरथा अलौकिकसर्व-

सामथ्यीतिशययुक्ताः । (अस्ति मत्स्यस्तिमिनीम शतयोजनविस्वृत) दतिवाकयातचतद्धक्षकस्ततोऽप्यधिकः सदहखांोन अनेन तत्समूद्र पतितस्वत्रस्योपि न जीवति, विजातोयस्य का चात्युक्तम्‌ । तेषां देस्यावेशेनातिकरत्वाञ्क्ञातिवावाय तथोक्तम्‌ । ततः सम्बन्धित्वेन पितामहववेल वा स्यक्ष्यतीतिं निषृत्तम्‌ । अविन्ारश्योक्तः । गिखनेनास्थ्यादोनामिव स्ववं शनाशकस्वं च वहिःस्थि्तमपि ते मारयन्ति, किं पुनः स्वसेनापतितभिति समुद्रतवम्‌ । अत एव दुरत्ययं, साधनवातक्रतवान्मकरदेः । रुषशोद्ववाश्च नाबोङ्धिनो वर्तन्ते \ सेन्य- सागरमिति । चेदतसागरस्वेन स्वरूपतो नाशकस्वमुक्तम्‌ 1 महानौ कादिसाधनानामपि दुःखेनातिक्रमोतिक्रमणं यस्य । यो भगवान्‌ ष्छवो येषामिति ! भगवतोल्परूपेण सश्निधिमात्रेण रक्षकत्वम्‌ , अयुदुध्यमानत्वति । मनःशाङ्कानिवृ््यधं वत्सपदं दत्वेति । वुच्छ- करणतरणयोर्मगवदाश्रयस्वमेव हेतुः । गीतायां भीष्मादिमरणन्ञानान्तच्छकरणम्‌ । तथापि सम्यगाश्रयगामावासाण्डवानां पिपीि- कासमेव, स्वदृष्ट्या भगवान्‌ गद्यत इति अगवद्धाये कथमेचं स्यात्‌ । तेषामवस्थापनान्तुच्छंकरणम्‌ । उभयमल्ौष्छिक सकृदेव जातमिति । अन्ततद्लयाणाममारणाद्ररसपदम्‌ । द्विधा विदीरणो सुखश्थानीयो ऽ्त्थामा, बारद्वयमकारकरणःत्‌ । ्ववमारुद वीणं तीणं समुद्रश शेोषयन्तोऽन्ते करिच्धिस्स्थापयित्वोत्तीणी इत्यर्थः । कीत्तेरपि प्ा्तसयात्तकवरखम्‌ । इदमत्यन्तमलोकिकम्‌ \ एवमेव पूर्षूत्र- ` संसारमपि शेषथित्या मगघस्तेवामात्रं संसारपदार्थपरिग्रं स्थापयित्वा पारेस्थितं भगवन्तं भगवदाश्रयाः प्राप्नुचन्तील्युक्तम्‌ ।। ५॥ : एषं श्रतमाहार्म्यसुक्स्वा दृष्टमाहारम्यमाह्‌- ्रौण्यस्परेति । सर्वधा पाण्डवाशक्तौ स्वयमपि कृतवानिति वदन्‌ स्वस्मिन्‌ कृपातिक्तय-.. मध्याह । माद्‌रम्यमारणोपि पिवृनाम्ना द्योतिते । द्रोणो खविद्यायां मूकमूनः। पिवृमास्णं चाप्रतौकायं वैरम्‌ । तस्य वानिबस्यै- ब्रह्माक्ञेण चिप्लुष्टं विशेषेण द्ग्धमिद्‌ मम शरीरम्‌ । अञ्जनस्य वेष्णवस्वादं शात्मकं व्री्जभःवावशिष्टमत एव सन्तानजीजम्‌ । कुरूणामपि सुक्तिदिनाद्रशामावे न मुक्तिरिति कुरपाण्डवानां ग्रहणम्‌ । कुरुभिः सदहित्ताः पण्डवाः कुरुपाण्डवाः; । क्रौरवाः पाण्डवा. श्चेतिपत्ते जनपदे छबि! तियोगविभागाल्टटप्‌ । अन्दर्बीजमाच्ररूपेण स्थितं देहं द््धैरप्यशैरदग्धमावनयाऽन्यथाप्रतीतः स वु जुमो- पे्यर्थः । दादानन्तर रक्षणमशक्यम्‌ । दाहो धर्मरक्षार्थः । मोत प्रतिवन्धाभावारथस् । इदमित्यविकठत्वायाङगुल्या निदेशः 1 मदद्धमिति स्वानुभवो दर्थितः । सम्तानस्थ वंशस्य बीजमिति तदानीं रक्षायामिदानीं चारकषायां देतुः । छुस्यशोद्धय ये पण्ड

इति मूते मक्तसम्‌ कुवत इति भरकारान्तरेणान्यतो रक्ाभावो दंशितः । आत्तचक्र इति वत्त्वसदितं स्वस्वरूपं दृरिववान्‌ |

८] अनेकञ्याख्यासमरंङतम्‌ ५१

र उक्तः। न वु चक्रेण रक्षा, अद्तेजोदृरीकरणं वा । अत एश्वाक्तेजः स्बयदयेस्यनेनाबिरोधः । काल- म्‌.+ अतएव भगवति. सानुभावे निषत्ते तञचक्र परि्रान्तमितीदानीमियभवस्था । मातु्मेयो ज्ञेयः । चक्रारा- -ष्िप्रवेशोपि । मादालयस्यानुमुतत्वाद्वहुक्ते विश्वासो भविष्यतीति भावः ॥। ६॥ एवै स्वस्य ताः पूवप भगवश्वरित्र पुनः प्रकारान्तरेण फरप।धकमिति ववन्नमुयदति- -वीर्पागोति । केचिदिमं य्रचरित्रं मामुषभावेन कृतं सर्व॑जनीनं, तरपूव प्रषटम्‌ । यत्‌ पुमरकतारसम्बन्धरहितं वर्णोके गत्या वेङण्टप्रदशंनादिरूपं बा तल्पुनःप्रश्नविषय्रमिति । तथासत्यस्य चरित्रस्यागृतस्यसम्पादकः्वं वक््यभाणं फं । तस्य कृत्णस्याखिलदेहेभाजामन्तदंहिभेदिन पुरुषः कालरूपःऽव्रामृत मृत्यु च प्रणच्छतः पुरुपोत्त- स्वेति सम्बन्धः ¦ अनेन भगतात्रावतरे रूपद्रय प्रदतं मूटरूपमवताररूपं च । इदमेव मूखरू+मिति तिः. रूपान्तरव्युदयासाय माहास्म्यज्ञानाय वीर्याणीति। अद्िलेति प्रकारान्तरन्युदास्ताय। न हि केषामपि समान्शरयुरतं वा भवति । देहभाजामिति आत्मत्वेऽपि निमित्तवशान्तेषां तथाकरणमिति सूचितम्‌ । पुरषरू्पाण विषया इति केचित्‌ । भगवद्धथानशूपाणि युरुषरूपाणीस्यन्ये । काखरूपाण्याच्रह्मरूपद्णस्तम्बरूपाणि । रूपाणि ` भगवतस्तथाप्यन्तवंदिरमेदक्रतो निरोषोऽयमिस्या --अन्तबंहिरिति। अत्तः कथमपि साधनेबहिसंखा न्त्युखास्त्वमृतमेष । तथासे तत्य ध सामथ्यं, किमन्तवहिष्टवक्कतमेव, मयादाथं तथेच्छा वाऽतस्ताटशरय हो ` निवक्तंत इति तदवश्यं श्रोतव्यम्‌ । एतत्‌, गोङुखवासिनां वेङ्ण्टगमने निर्णीतं भनिष्यति । मानुषभावे युदासायाह-माघामनुष्यस्येति । बुद्धथावरिका सेति पुरुषोत्तमत्वबुद्धिमाबृत्य मनुष्यत्वुद्धि करोतीति । न केवलं भगवद्धोयंकीततनमदुपकारायैव, ङिन्तु कीर्तनफल तवापि भविष्यतीत्यात्मनेपदम्‌ । हेतुः ॥ ७ ॥ एवं मगवञ्चरित्राणि ध्या सन्दिर्धान्‌ युक्तिषिरुद्धानरथान्‌ प्रच्छति-रोहिण्या इति पञ्चभिः । रोहिण्यास्तनयः प्रथमत उक्तः वसुदेवस्तु देवक्यामिःत्यत्र (कोर्तिमन्तमि"किगणनायां सप्तमोऽदीश्वरो

मिति ।. यथपि तत्र भगवतमभाव ए कारणं, तथापि लौकिंकथकारविषयः प्रश्नः । देहा म्तरं विनेति, ्रमुभयत्रोत्प्तिः. १ ॥ ८ ॥

( १) शोप्रभुचरणविरचिता धौटिष्पणौ

यस्याभासे पृष्यद्वारमात्रतामिति । अभर हि भगवान्‌ साक्षादेव भक्तदु तरपि साक्षात्पुरुषार्थसाधकत्वं; न तु पुण्यद्वरेति ज्ञापित भविष्यतीति तथेत्यर्थः । केतं पाण्डोः, बोजिनो सेवजस्वेन पश्वापि । एकन्तेत्रजसेन तु त्रप एव पितामहा भवन्ति। स्वधमंत्याजनतामथ्यमपीति | भगव. तद्विरुद्धं तहेत्यघरतम्‌ । तथा च देषतरते भोष्मे तिमिङ्गिकत्ं दतयत्रतं कौरवे; संपारितमिति तेषां कौरवाणां तथा- .इदमतिस।मथ्वमिति भावः। तन्यसागरपदृतातयंमाहूबं हिःस्थितमपीति । सेन्यस्था हीतस्ततः स्सेनावदिः- ्वसेनम्‌ । समुद्रस्थास्तु स्वृन्दमध्यस्थमपि । इह चोभयहूपत्वसुकूम्‌ । तेनोक्तकंमुतिकन्यायसूचनाय सेन्यस्धं । पोतेममि गिछन्तीति साधनघातक्रत्वम्‌ । चेतनेति । जलात्मकः समुद्रः, स स्वयं न मारकरोऽचेतनत्वात्‌, किन्तु र्येव चेतनसरातं स्वस्वरूपेण ान्यन।शक्व ज्ञाप्यत इत्वर्थः । छषत्वोक्तितात्पर्यमादुभंगवत इत्यादिना । स्तरसअरूपानन्तःपाती च । स्वाश्रयणमान्रेण तारको, न तु मकरादिनिवार्शो स्वक्कियाधान्‌, एवं मगवानपि नोद्यत, तदा वरहे द्रुषः स्यात्‌ , किन्तु पाण्डवानेव रक्षितुम्‌ । अतील्परूपलयमयुदधथमा नतव दनन्तःपातितम्‌ । जक्तसायर्‌ बल्सपदमङ्घर्वन्नित्येतावतंव चासितार्थय प्रभाः छ्ठवत्वनिरूपण तत्तरणोकतिश्च मिरथा । वटसपदे णादितं एष॒ तरणस्याप्यसम्भवादुहक्कनस्परैव सम्भवादिर्याशङ्कय तत्तत्प्यमाटुः--तथापोति वत्सपद्‌ भातुः परुवत्तरणोक्त्या तेषां तथात्वं ज्ञाप्यत इव्यर्थः । तत्र हेतुः सम्गनित्यादि । तत्रापि देवः स्वदुष्टयेति क्िकटष्यं ति वा । भगवन्तवेन भगवति ज्ञाने बरसपदे मञ्जनकतम्भावना न स्यादित्याहुः--मगवन्ाव इति । गस्मेव स्यान्न शाश्चग्रहणम्‌ ¦ तदा चक्रेण प्रभुणा चेन्न रक्षिताः स्युस्तदा स्वसामभ्यस्याप्रयो जकल्वाचनाश

हयम्‌ । स्वसाम्येनस्माकं जय इत्यभिमानेन हि तद शाशचपरदणम्‌ । एव सति पूर्॑मपि प्रमुणेव रक्चितसेन ज्ञाना इुदरत्वमेव तेषु पिमोलिकात्दम्‌ ॥ ५॥ द्रौण्यस्त्रस्यस्य विवरणे अुंनस्येत्यारि । सर्बाहमना दोपनासम्भव `इति गोप्यमंशमाहुः--अजु नस्पेत्याद्िना । स्थूलरो दग्येऽप्युक्तव्ो जत्वांशात्मको धर्मस्तु केति दग्धानप्यंशान्‌ सषसाम््येनाद्ग्धान्‌ भावितवानिति तैः सहभूत बीजमावं जुगोपेद्यर्थ; । योयं दशब्दात्‌ क्त्रियादनि'तिसूत्रप्रप्तामृ्रत्ययस्य रोमस्तु जनपदे लुबि'तिसूत्रेण भवति। इद करुशष्देस्य जनपदा. प्रयोगासम्भव इत्याशङ्कय तत्सन्भवम्रङारमाहुः--योगविभागादिति। जनपद्शब्दै विभक्त ते,

पत्रमि मिति जनपदाषाविवेति ततपर्ययह्नोपा्तथाशद्दसिद्धिसवर्थः | भश्यकाप्रतौतंरिति । पूष द््धसेनं पवी

‡ख निवारितवान्न तु केनचिद्‌द्रारेरो-

५९ श्रीमद्भागवत [ स्क. १८ पू. अ. ९ शठी. ५-८

नामद्ग्धत्वेन प्रतीतिरन्यथोम्रतीतिः। धमर नाथं इति । वेद॒मन्त्रेणाधिष्ठापितनद्यरूपदेवताकं हि. ब्रह्मम्‌ । तत्कार्यस्य भगवता प्रतिबन्धे भगवतो बेदमार्गरक्चकत्वखक्षणो धर्मो गच्छेदिति तथा । एतेनादादेऽपि प्रभौ स्मर्य सूचितम्‌ । मोक्ष इति । वेदमन्तरा- धिष्ठिता देव्ता हि स्वकार्यं कृत्या निवर्तते । तदकरणे तदनिवर्या मोश्वश्रतिवन्धः स्यान्मयोदामागं इति सद्भावं तथेचयर्थः । तस्वसहितमिति । "तेजस्तत्वं सुदशंन' मितिवास्यादिति भावः । इहं चक्रपद भगवति स्थितानां सर्वषां तत्तवानाञुपखक्षकम्‌। तानि तु ्वादत्ते स्कन्धे, 'अथेममर्थं प्रच्यामः इत्युपक्रम्य, "तान्त्रिकाः परिवियीयां फेवरस्य भियः पतेः । अज्गोपाङ्गायुधाकरपं कल्पयन्ति चथा च यैरिति शौनकेन प्रषटः सुनो नमस्छय गुन्‌ वक्ष्य बिभूतीवेँष्णवीरपी 'युपक्रम्य अङ्गादीनि पूजायां येन रूपेण ध्यायन्स्याचायौ- स्तानि रूपाण्यवदत्‌ । तथा चात्र ध्यानार्थमेव तथाभ्रदृशोनमिति, साधूक्तम्‌ -उपकार इति । रष्वा चकोक्तावग्निमोक्स्या विशेधः स्यान्न तृक्तरीर्यामित्याहुरत एवेति । कालनिग्रहुाथं चेति । चक्रं मार्कसवेन काटरूपम्‌ , तदूशुस्वा तिष्ठतीति तन्न स्वकायकरणक्षुमं भवतीति तथा । चक्रफदोपादानताल्वयौन्तरमःहुरत एदेति। द्ग्धस्यापि पूर्वभावसम्पादनेन जीवितसम्पाद्‌ नमु भावः 1 तादशो भगवान्‌ पूण गरम प्रयोजनाभावा्ततो निवृत्त इति सोऽनुभावोऽपि निदृत्तः । अन्यथा भगवता रक्षित इति काछादेरपि भयःमावादयं देह निस्य एव स्यात्‌ । तथा च चक्रं रमणशीलमिति व्याघुरव मलरितो श्रमणं छतत्दिति कालधीनत्वं सम्पन्नमितीदानीं न जोवनसम्पत्तिरि ल्य; ॥द। गोर्पाणीयत्र अनेनेत्यादि । वारद्वयं वीरयननकथनेनेतय्थः । यदुवंशे वंशासंबन्विका्यकरणारथ परदुम्नातेनाचतीयं बीयौणि छतवानिभमद्धकंसमागधादिवधरूपाणि प्रवयसामपि यौवनं यदूनां द्वारकानयनवेवर्भीहिरणादिरूपाणि चेति । श्तत्रारोनाबतीणये"~- स्यनेनावताररूपं निरूपितम्‌ । (्वीयोणि तस्ये'स्यनेनोकतरूपद्वययुक्तफलदाने वाशीचत्‌ कर्मभूतं यस्य तन्भूकभूतं सूपं निषूपितम्‌ 1 अखिलदेहभाजामितिपददेतबतार तपू सपि तेषासुक्तफलदानोक्तेसतथात्वं ज्ञायते । एतं सस्यवतार कायस्य मूखरूपकायेस्यापि करणा- दुभयरूपत्वमस्मिन्नवतारे ज्ञाप्यत इत्यर्थः ! तेन वीर्यबहुस्यसम्भावनास्तीति तत्प्श्न इति भावः । अन्नेतद्वतारवीरयं पच्छंस्ततकरतुयै- नमूढरूपस्वमुक्तवास्तेनास्येवावतारस्य मूखूपस्योकस्या महाम्यमेषोक्तयानित्याशयेन पक्षान्तरमाहुः--इवमेवेस्यादिना । आत्मत्वेन मृद्युदानमनुपपन्नमित्याशङ्कय समादधते--निमित्तवशादिति । देभाक्स्ोक्तिवासर्योक्तिरियम्‌। पराभिध्यानात्तु तिरोहितं तततो हयस्य बन्धविपर्ययावितितत्वसुत्रास्‌, 'स नेव रेमे, तस्मादेकाकी न रमते स द्वितीयमैच्छदित्यादिशुतिभ्यशच जीवानां देदसम्बन्धः स्वन्धिडार्थमेव भगवता कृतव इति कीडेव निमित्त, वरहशात्तमेत्यर्थः। भगवद्धचचानरूपाणोति। आन्तर्त्वादिति भावः । अतः कथमपोति। उतेतिपदादन्तमुंखभ्यो रूपद्रयेनाप्यगृतदानम्‌ । विषयपन्ते भजनोपयोगिव्विन तथात्वम्‌ 1 ब्रह्मादिपत्ते भगवत्कोडो- पयोगिचेन विमूतिरूपव्वेन च ज्ञानात्तथात्वम्‌ । वहि मुवभ्यस्तथात्वं स्पष्म्‌ ।। ७-८ ।। ( २) श्रीपुरुषो्तमचरणप्रणोतः श्रौसुबोधिनीटिप्पप्योः प्रकाशः

पितामहा इत्यस्य टिप्पण्याम्‌ राजपितामहेषु प्त्वत्रिस्वे उपपादयितुमाहुः--कषेत्रमित्यादि । सुबोधिन्थां टिप्पण्युकछः

दिशोक्तसंख्याकैषु पितामहस्य कथमित्यत उपपाद्यन्ति- -कषेत्रनेष्वित्यादि , दुघे व्यभिचारमाशङ्कय समादधते यत्रसयादि । तत्र | तोरायाश्न्द्रनिगृहीतसवेन चान्द्रीसवान्न व्यभिचार इत्यरथः 11५1 द्रौण्यस्त्ेस्यत्र अजु नध्य वेष्णवत्वादिति । नरांशत्वेन वे्णक्सात्‌ । (4 ननु इृष्टमादात्म्ये क्तठ्य एतस्य देहविरोषणस्य किं भरयोजनमित्याका्ायामाद्ः--कुरूणामपीति } भीष्मादिसदशानां भक्तानाम- | संन्यस्ताना, ब्रहुणमिति वंशसद्भावा्थं ग्रहणम्‌ । तथा चेद्‌ देहर श्वाप्रयोजनमपि स्वयं ज्ञातमितिबोधनायेदं विशेषणमिसय्थः । अत्र कुरुशब्दात्केवखसपत्यप्रतयंयं करत्वा दन्द छते तेषा मुक्तिपरा्िरूपोर्थो न सिद्धयति, वंशस्य लोकप्राप्तिमात्रखाधनतायाः शादु स्मरणात्‌ । भक्ते तु युक्तिरप्यभिप्रेता पूर्स्कन्धायुसारात्‌ ; पयास्यस्त्यदृशं नमर बछमीमपार्थन्याजाहृयेम हरिणा निरयं चदीय' मिति ५ वाक्याश्च । अतः छुरुशब्दासूरवमपत्यप्रत्ययं विधाय ततो बहुत्वविवक्षायां (तद्राजस्य बहुष्वित्यनेन सल्लक विधाय तत ओरञि'- त्यनेनादृरमवार्थेऽमप्रत्ययं विधाय तस्य च पं विधाय वादशः कुरुशस्यो हन्द्रनिपरह निततेपतव्यः । तथा सति केषाश्चि्छुरूणां

नि

टोकप्ापत्या केच्चिच मुक्तिप्रप्त्या, सोकमोधकानि श्वुतरष्रस्मजाः सवं यातुपरना बलोत्कटाः । ऋद्धिमन्तो मदात्मानः शाखषूता दिं गतत, इत्यादिजातीयकानि स्वगासोहणपवं वाक्यानि, तथा मुक्तियोधकानि (सम्पद्यमानमाज्ञाय भीष्मं ननक्यणि निष्कले इति प्रथसस्कन्धीयवाक्य, प्ये छोका मम विमल्मः सङढृद्धिदन्त" बरहमायैः सुर ऋषमैरपीष्यमाःणाः । तान्‌ क्षिप्र चज सतता ऽग्निदोच्रयाजिन्‌ ॥ मत्तुल्यो भव गरुडोत्तमाङ्गयान' इतिद्रोणपरवीयं भूरिश्रवसं प्रति भगवद्भक्यं, तादशान्यन्यानि च वचनानि सङ्गच्छेन्‌ । अन्यथा तु | कुष्येरा्नति सवंसामञ्स्यार्थमादुः- कुःरभिरित्यादि लुबित्यन्तम्‌ । तदेतन्न विभ्ह वाक्य, किन्त्वर्थकथनमात्रमिव्यभिसन्धाय प्रभुचरणा । व्याङ्ुबंन्ति--जनपदशब्दादित्यादि 1 अत्रेतिशब्दः प्रकारवाची । अजप्रस्ययस्यति । अन्‌प्र्रतिप्र्यस्य, लोप इति । तद्राजस्य बहुष्वित्यनेन सूत्रेण भवतीति रोषः । तुशब्दः पुनर्थकः । तथा च 'जनवद्शब्दूत्‌ कषत्नियाद्ःव्वस्येवप्रकार्कसूजरपराप्रस्यास्‌प्रशूति- | प्रत्ययस्य छोपः प्तद्राजश्य बहुष्वित्यनेन सूत्रेण भवति 1 तु पुनः अदूरमवार्थस्याणपवादस्य “ओरबि'सूत्रेण जातस्यान्या छोषौ जनपदे लवि तिसुत्रेण भवतीति योजना | यष्दे तु माष्ये ठ्येकचज्ुप्कतापक्षस्येकाद्रणाद्‌ द्रोणपर्वणि भूरिश्रवसो बाहुच्छेदावसरे

“एवं तु मनसा पार्थ पूज्ञयासास कौरवःमिति, अग्रे च "ख मोघं छतमात्मानं दृष्टवा पार्थेन कौरब' इति पूज्ञागर्हयोः सापिण्ड्य-

्रयुकतेतया त्रापत्यभ्त्ययदशो नादेषमन्यत्रापि दशं नाञ्च रक्षयोपठन्धौ इससमंस्वानोप्यङ्गीकारे न किञ्चिद्‌ बाधकमिव्यङ्कीक्रियते, तदा

अनेकम्यास्यासमलदेषततू ५१

5 प्रत्ययस्य सप, इत्यन्तं यथाश्रुतमेव व्याख्येयम्‌ । रोषं तु पूर्वदेव योजनीयम्‌ ।

यााहटः-इह कुरशन्दस्पेस्यादि । अर्थस्तु स्पष्टः । अत्रादूरमवस्वं भक्त्यतिशयेन बोध्य, नतु

। ने चं देशासुन्स्या चेतनवःचकालुरुशब्दादनाऽभावः रङ्कः, (अदृरभवेश्चे'त्यतः पूव

रङ्ग करात्‌ । (अनुभ नर मिस्युद्‌।हरणाच्च । एवच्च निव्रत्ताथां तद नुघत्तौ तेवर भवेधु चेतनेष्व-

नद्यां मदु वित्थनेन विदितस्य मतुप ईछचुमतीवेत्रवतीतयादयौ नद्यभिमानिन्यपि यशुनागङ्गादिषस्र- तथाङ्गोकरे बाधकाभावादिति दि्ध्‌॥ ६॥

„+ £ (1 भीमद्ररलभमहाराजकृतः श्रोसुवोधिनोलेखः यत्र । यत्प्लवा अतरन्‌ यश्च जुगोप तस्थ वौर्थायि वदस्वेति तृतीयश्टोकेनान्वयः कथन्विदिति द्रज्यादिदनिपीस्यर्थः । तेषामवस्थापनादिति, अश्वत्थाम

» अश्वत्थामनिश्चुक्तपञ्चलायकेभ्यः सुदशनिन रक्षया तत्तरणं चैः न्तत. इति ॥ ५ ॥। द्ौग्यस्त्रेधयत्र

रूपो विरोष इ्यर्मः । अत इति देविध्यस्यान्तवंहिभंद्मात्र पण्ये ।. अन्तमुंखानां विषया अप्यमतदवत्वादपुरुषरूपा एवेत्यर्थः । दानादद्वितीयपश्च एव निद्धौरितो भविष्यतीति भावः+) ७ ॥

। महा वाक्यार्थे तु टवा अतरन्‌ यश्च गोष तस्य वी्थीणि षदस्वे"ति. । 'याभ्याये सिद्धम्‌ । "अनर्थोपशमं

रुषा्थसाधकतं न भक्तिमपि साधयितुम्‌ । पुण्यद्रारमात्रतावा

इति अह्‌ बीजभ्रद्‌' त्वेनतु त्रय एव पितामहा ं दतौति । माहात्म्यमिति यत्रतं तथा च देषत्रते भीष्मे तिभिद्गिस्व दृ्यत्रत ग॑मितिमावः। अतिरयलक्षणमगरे वक्तम्‌ । तद्रा नेवि मीष्मस्य ; अस्थ्यादीनामिवेति तेषां गिखनभिगे | ; दान्ते । दाष्टनितङे तु परेयुद्धे बहिःस्थितं क्था । साधनं फोतादिक्रमपि शेति । यावद्‌ भगवान्‌ ष्डवः ततोवाड न निवर्तन्ते । यदि निक्त तनेति ध्वोप्ु तिष्ठ निव्यत्तयौमिनरद्मणात्‌ । कौरवसैन्ये सागरदृटिः कर्तन्या । समवायित्वेन सिलमेव स प्रजापतिरेकः पुष्करपर्णं मभवत्‌ तस्यान्तर्मनसि कामः समवर्तत इद सूजेय'मित्यत्रापां

५४ श्रीमद्भागवतम्‌ [ क. १०१. अ. १ शी. ५-८

जगद्जन्मादिकदतोक्तः । तेन टोकिकमभाषायामवान्तरप्र्यक्ारणसमिवि सुबोधिन्याः । तेनारणाधिकासे राज्ञः प्रायोपवेशते इति तथा । स्वरूपत इति उक्तरीस्या । मह्‌ःनोकेति करणत्वसम्बन्धा विवक्षायां सम्बन्धसामान्ये षष्ठी । अल्परूपेणेति प्छवशब्दात्‌ । तथां च श्रुतिः 'पुष्पसग्नि रित्मारणे । अपां पुष्मग्निरिसययैः । अग्निः सूर्यो वा, ब्राह्मणो तथोक्तः । प्छवत्वं तु ्योष्छु नावं प्रतिष्ठिता वेदे" तिपूर्वश्रुतेः पु्यौवत्‌ । सन्निधी यतो हि तद्धक्किरनर्थोपशाभिका किमु वक्तभ्य भगवत्सन्निधिस्तथा भवतीति 1 इदमपि मनसैव दर्व्यम्‌ । 'मनसैवानुदरष्टव्यमेतदगरमें ध्रुवमिति बृ्दारण्यकात्‌ । मनःशङ्क ति अत्र चेतनं सागप्त्वम्‌ । “एवमेपरे त्यादिना संसारं व । स्थरन्रयेपि मनःशङ्का । इदं सजेय'मिल्युक्त्वा तस्या अग्रे (्तस्मात्‌ पुरुषो मनसाधिगच्छति तद्रा्या वदती! तिश्रुतिभ्यामच्र मनउपस्थिविः । मनस्तु यागसम्बन्धि बोध्य्‌ । “यक्ष्ये विभूतीभेवतस्तस्सम्बादय नः प्रभ'वितिवाकषयात्‌ 1 वत्सपदं कृतवेत्यन्ब- चार्थम्‌ । 'छृतात्तरन्‌ वत्सपद्‌,भितिकियाविशेषणं प्रतीकं मूड उक्तम्‌ । नन्व मनःशब्द्ठोकायां मूले वत्सपद्शब्द्‌ः कथमिति चेत्‌ सत्यम्‌ । बस्सपदं चतुर्थस्कन्धे मुख्ये प्रयुक्तं मनुप्रसङ्ग छद शाध्याये । मनुं परति प्रथ््रीवाक्यानि । नूनं ता वीरुधः क्षीणाः मयि कठेन भूधसा कत्र चषटन यागेन मवानाद्तुमदह॑ती युक्त्वा “इति प्रि रहितं वाक्यं सुव आदाय भूपतिः बल्सं कृस्या मनु'भितिदशनत्‌ मनू राजसुर्यः । अग्रे च वसं छख मनुं पाणावदुदत्‌ सक्मैषधीः । तथा परे च सर्वत्र सारमाददते बुषा" इतिं खवोनुज्ञा । तथा च्च बरसो युधिष्ठिरः च्य पदं पदनीयं चेतनं सागरं संसारं च कृतवेद्यर्थः । नलु पाण्डतानां कलिष्ठस्वेन कौरवसेन्यसागरस्यर तुच्छकरणं तरणं घा नं सम्भवतीत्यत आहुः वुचदकर णेति । भगवतः प्छवरूपसःश्रयत्वम्‌ । अच्राश्रयलं सामीप्यम्‌ । वदे मावः सुरेरत इतिवत्‌ । तत्‌, पूर्वमुक्तम्‌ । तत्तच्छुकरणतरणमनःशङ्कारूपत्रयेपि हेतुः । गीतायामिव्येकादरो अमी च तवां धृतराष्रष्व पुत्रा हुस्यादिभिः । तुच्छेति दुरासदातिदुधषत्वाभावो भगवरसम्बन्धामावात्‌ तुच्छस्वूपो जातस्तस्य करणम्‌ 1 तथापीति भगवदाश्रयदेपि प्रकारान्तरेण तरणान्वधानुक्कूले । | सम्यनिति "अजानता सहिमाने तवेदं मथा प्रमादात्‌ प्रणयेन वापिः भ्यचःवहासाथेमसच्छृतो- सीतियाकय्रात्‌ सम्यगा श्रयणे नैवं र्यः । अतो महतां बहुमानाद्यकरणात्‌ ख कतौ सर्वपापानां योऽभक्तस्तब केशवः इतिवाक्यात्‌ पापेन सुक्तेदाभावात्‌ पू पापभोगाथं नगक्ृकढासवत्‌ पिपीिकासम्‌ । क्तो ब्रहमदेहत्वं, पापसम्भावनायां तु पिपीटिकात्वम्‌ । सर्वौपनिषदि ब्रह्मादिपिपाखिकान्तमुक्तम्‌ । हद च "नित्यदाहयङ्मूताना'मितिद्वादशस्कम्धोक्तनिस्यभरछयपतत । पापभोगार्थं पिपीद्ि- कालेन पाण्डवानां स्वदेहदरशं नमिस्याचायीणां भक्त्या दृशंनम्‌ । ` एवकारस्तु ब्रह्मभवनपक्षस्य सन्यासाभावात्‌ पुष्टिमयोदाङ्गीक्त- पाण्डवानां मयौदांशसव्च उ्यवच्छेदकः । वेद्‌न्तविज्ञनि'तिश्रतौ संन्यास उक्तः । पिपीलिका अभुक्तदेहः 1 अत्रापि भगवसति- पक्षाणां महतां हनन न पापजनकं मीतातासयीत्‌ , तथा भगवताऽवज्ञानमपि, “अपि चेत्‌ सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक्‌ साधुरेव स मन्य इतिवाक्यात्‌ । तेत्र हेखन्तरमाहुः स्बच्यति । न ठु दिव्यष्टथा ! स्वीयवाची स्वशब्दः स्वीयदृष्ट घा भगवान्‌. गृह्यत इति देतोभगवदिच्छतो यो मथोदांशस्तदर्थं पापं बर्तते क्रीडाथमित्य्थः। पिपीलिकाते युक्तिमाह: भगवद्भाव इति । भगवति विषयताभङ्गन यदुत्वाज्ञाने भगव भगवद्धाबह्पे कथं केन प्रकारेण पिपीचिकराल्वं स्यात्‌ तेषां प्रसिद्धानां भगवदौीयानाम्‌ । आृस्या तेषामवस्थापनात्‌ । खमरत्ाद्‌ भगवतः कौोरवपाण्डनानामवस्थापनात्‌ व्यथित्तकरणम्‌ । "स्वधमं निधनं श्रयः परधर्मे भयावह इतिवाक्यात्‌। यद्यपि ्षत्रियाणामथं धर्म एव तथापि भगवदीयत्वाच्छबणाद्य एव धमीः। सर्वथापि त एवेत्यादि, तार्तीयव्याससूज्रात्‌ । तथा च प्रधमीद्‌ भयेन तुच्छकरणम्‌ \ दुराखदाविदु॑षोतिरिक्ततुच्छन्रहप्रवेशात्‌ । “एष एव तुच्छः

विद्भन्मण्डनान्ते ध्रतश्ुतेः । तोदनात्‌ कुच्मुच्यत' इति महाकोम्यीत्‌ । निस्यश्रख्ये तुच्छसष्िककसवमपि । अतः तुच्छाज्‌ जातलवात्‌ तुच्स्य तत्करणम्‌ । उमयमिति बुच्छंकरम तरणं च । सदेवेति एकभक्रम पव । यद्रा तुच्छभगवस्र वेशस्य दुराधषोतिदुधेषस्व- नाशक्षशे प्रागसाव इद्‌ तुच्छभगवस्ादुमौवो भविष्यतीतिप्रत्ययात्‌ , तदुत्तरक्षणे तुच्छाविमौवः ततस्तरणम्‌ । अत्र ठु दुराधषादि- साशक्षरे वुच्ख्रवेशः। सोऽदकिकः क्रोडास्थत्वात्‌ । "सद्यो नष्टस्मृति तयत्रालुमवस्मरणयोमेषय न संस्कारः तद्वत्‌ । तदुक्त सकृदेव जातमिति । तथा व्वोभयं दुराधषेत्वादिना शतुच्छ ममवस्परवेशं सद्रदेव जातमिति दुधंषौदिनाशस्तुच्छंकरणं चेत्युभयं सकृदेव जातमिदयर्थः। उभयोर्मध्ये न प्रागभाव इति भावः । अनन्तशक्तिविनान्र संशययोगञ्यवच्छेदक एवकारः । अन्तत इति यादन- रूपाख्यङ्कूपंहारेऽन्ततः त्रयाणां “अश्वस्थामद्पकृतवर्मणां त्रयाणामिति श्रोवह्लभाः वत्सपद्मिति बर्सस्य युधिष्ठिरस्य पदु पद्नोय- भिस्युक्तम्‌ 1 परवत्‌ साधनस्यापि पद्रनीयसात्‌ साधनफङकीकरणम्‌ । तत्र चेतनसागरपक्ते स्पष्टम्‌ 1 चर्सपदत्वम्‌ । पद शत्रचम्‌ । ठवष्टिलमष्टिमेदेन । च्यष्टिहयौ अश्वस्यानतवमाणा घनु्वेदसर्यधमौदिरूपल्वात्‌ । समष्िद्राणः कपो वा धनुर्वदशरद्धसवात्‌ । धयो यच्छुद्धः स एव सं इति ब्य्‌ धनुर्दास्षकं इति । तस्य पुत्रोश्वसथामा तिल्यरीखायामपकारहूपः कायीत्‌ । ख आस्मा पुत्रनामा द्विधा भवी पुत्ररूपत्वेन बृद्धसस्मन इति । चारुद्रयमिति 'अवधोननिशि वटका निति ब्रह्मञ्चसन्धानेन च । पूवं जातवर्सपदं न तथा विदीणेमुखे भवतीति । प्टवमारद्ये ति पूरव भगथदाश्रयसवमिस्यत्र सामीप्यसप्तमी व्याकृता । षटं गाव इव आरद \ तोणमिस्यादरे वीप्छाः । ननु वल्छपदं कृस्वातन्नत्यन्न वाण्डवानौ न कवृधवं किन्तु तरणमात्रेतः क्वो दुकंमत्वमिस्प्ाराङ्कया टः छर्तेरिति । ठतः सवधर्मं कीतिं च दत्वा पापमवाप्स्यसीभतिवाक्यात्‌ । तथा च फलभर धिः पाण्डवेष्विति कठेत्वमपि पाण्डवैषु फरखाधनयोरैकाधि- करण्यात्‌ । अन्यथा सैन्यप्येष्पि कलं परस्येति न वरसपद्कप्ये सैन्यानां ककतम्‌ । चरत्‌ वु तच्ेते'िवि उयाससत्रात्‌ 1 गौणं तु कद्यं सेन्यपाण्डवयोः समानमित्यर्थः! जथया पाण्डवानां धर्ेन्द्रवायतरादिरूपत्वेन कतुं सूपपादम्‌ । अपिशब्देय

अनेकन्याख्यासमख्ङकृतम्‌

ङ्कयहुः इदमिति । अन्यत्र दृष्टं कठ त्वमन्यत्रेति । अस्यन्तं शाद्ममात्रगम्यत्वम्‌ । एवं सैन्यसा एगरत्रण- वायिदष्थाक्तम्‌ । तन्तरणमप्यत्र । युधिष्ठिरयागरूपकृत्या मनोपि यागे इति । स चारणे (केतवोरुणासश्च ,- दुरत्ययं कोरवसन्थसागरं' जधिरूपं बस्सस्य युधिष्ठिरस्य पद्‌ पदनीयं कृत्वातरन्‌। तदुक्तम्‌ आरणे, 'जानुदघ्नो- रथिरा , गुल्युदघ््‌ पुष्कस्प्णैः पुष्करदण्डेः पुष्करश्च संतीयं तस्मिन्‌ विहायसे अर्चि प्रणीयोपसमा- 7स्यातश्च तत्रेव, जानुदन्रीयत्तरवेदीं खात्वा अपां पूरयति । अपांसर्वत्वाय पुष्करपणं सक्मं पुरुषभुप- सस्यं स्कमः अमृतं पुरूष इत्यादिना । "खस्वे'ति यस्य कस्यचित्‌ पदनीयं कृत्वा ! समवाथिजल- कायकारणरूपत्वाय । अत्र तपोधर्मरूपः कृतवमी सत्यं द्रौणिः अश्वत्थामा व्युरपन््याश्वशाब्दस्य । प्यक भगवतः काय िदेमपि । अमृतं द्रोणः छृपो बा! त्रयाणाममारणात्‌ । का्यंकारणसागराचुक्टा ` मेवेति) संसारप्रपञ्चयोर्मेदः । निस्यस्वानित्यत्वाम्याम्‌ । मायाजन्या विषयता हि का्यंकारणसंन्योर्विषय-

था भवति । अन्यथा ब्रह्मात्मकं जगत्‌ न घटल्वादिप्रकारेण भासेतेति । स्फुटमेतत्‌ , “ऋतेर्थं यत्‌ प्रतीयेते पयस्कन्षे नवमाध्याये । मगवत्सेवेति भगवस्सेवारूपम्‌ । मयवबत्सेवेव भमवस्सेवामात्रम्‌ । संसारपदार्थो > सेष- स्व .परिग्रहस्तु भगवस्सेवामात्रं भवस्येव कार्सन्यौर्थकमत्रपरत्यये छत दस्य तासपथैन्तानुधावनम्‌ । पदार्थ-

रः पदार्थो न तु मायिकः । ततोहं नामाभव'दितिश्रतेः। ततः संसारपदस्य्ार्थः स न तु मपिकसंसार इत्यर्थः । सुपदो्श्रतिविरोधाद्धीति । पारस्थितमिति चैतन्यसागरे उत्तरार्धोक्तयुधिष्ठिरयामरूपं पारस्थितम्‌ । जछसागरे तम्‌.। भरणे अपां रसमुद्यं सन्‌ सूप्रुक्रं समाशृतं अपां रसस्य यो रसः तं वो गृहम्युत्तम'मिति । समुद्यन्‌ मवति । सूरयश्च शुक्रश्च तयोः समाहारः सम्यक्‌ आतम्‌ । यच्छच्दराये रूपम्‌ । उत्तमं नारायणमित्यथीत्‌ । संसार- यंमदनामरूपं पारस्थितमिति ज्ञेयम्‌। भगवदाश्रया इतिपाण्डववदन्येपि । पाण्डवपदसूवचितार्थः। अन्यद्धिपपण्यादौ समुम्‌ ।

१६ द्रोण्यस्त्ेति श्रतमिति परी क्षिऽजन्मन्युषय रक्तास्तेभ्यः श्रतं प्राथोपवेशो । आदेति परीक्षित्‌ श्रञयुकं प्रस्याह । त्मा वे पुत्रनामासाःति शरतेधर्मेन्द्रवायुयत्‌ छष्ठिप्रवेशसम्भवेपि विशेषेण दग्धं यदङग तदरोपनेऽशक्तिरक्ता सर्वथापदेन । लेषदि यक्षःपरसङ्गे । कृपाविशयमिति छृपात्वेन कुकषिगतस्वेन न कार्यकारणभावः । ऊुश्षौ कमिकौटादिभोपनायाप्रवेशात्‌ ।

दुः तत्रापि शरणगमनं देतुः । सोतरेवाभे वाच्यः कुिगतशब्दे नाकषिप्यतेयमर्थः । आपोथापन्तः । सदुक्तं “आर्थिकं सीति .अरथमस्कन्धसुषोधिन्याम्‌ । आर्थिकम्‌ अथात्‌ आक्तेपात्‌ भ्रप्तम्‌ । आगत्तम्‌ । नतत आगतः इति ठक्‌ । अश्वस्थामपदं धद्दानस्य भयो जनमहः माहसमयेति । माहार्म्यस्वरूपमाहुः द्रोणो हीति । अश्बिदयायामिति "सरहस्यो. घनुर्भेद' इति

। वथा चोपवेदसहितयश्चुवेदाध्येवृत्वं माहात्म्यं महात्मनः सप्तचिरञ्चील्वन्तगततस्य मावः । सस्य चेतति तादशस्याश्वा- रेण भगवदिच्छया । स्ौत्मना दाद गोप्यमंशमाहुः अज्खुनस्येति । नारायणस्य कृष्णस्य विष्मुतम्‌ । षविष्टुः सर्व- विससी'दिति वाक्यात्‌ । तत्सम्बन्ध वैष्णवः नरांशो जनः । अजन इति ब्रक्षनाम्ना ध्वेष्णवा वं वनस्पतय) इति श्ति- ब्णवत्म्‌ 1 अयनः कौ इति ख्यातदृक्षस्य नाम । अजं अजने । अभ्यैते इत्यजुंनः 1 अर्जरणि दुक्‌ चेति उनन्‌ । "सितात- सतर सुबोधिन्यां “भञ्ञैनस्तेन बुद्धिमा निल्युक्तम्‌ । अन्यथा कृष्णस्य भगवत्वेन श्युकत्वेपि सितातधत्रग्रहृणे : न प्रवर्तेत सात्तविकत्वाद्‌ वेष्णवस्वम्‌ । अभिमन्युुतस्य बीजमिति वक्तव्ये 'सन्तानवीज' मित्यस्य प्रयोजनमाह; बंशात्मक-

; सन्तालः आत्मनि स्वरूपे यस्य बीजस्ये।त सन्तानः शब्दार्थ उक्तः । सम्यक तन्यते यत्‌ तत्‌ सन्तानं कर्मणि घन्‌ । मपि न कर्मेणावशिष्टमपि सु बीजतवेनेत्याहु; बीजभावेति । बीजव्वेनावशिष्टमिव्य्थः । बीजप्‌ बीजं तदुच्यते बर्नापिं नश्यती"ति दंढांशः । अत एवेति पूर्वोक्तार्थत्वादेव सन्तानबीजं न तु अभिमन्युदयुतस्य बीजमित्युक्तमिव्यर्थः !

: परीक्षिता मुक्तेः छुरुग्रहणप्रयोजनमाहुः कुरुणमपीति । न मुक्तिरिति नापुत्रो जायते छोका'निति वाक्यात्‌ । नमेकश्चेत्‌ पुजवान्‌ भवेत्‌ सर्वे ते तेन पुत्रेण पुत्रिणो मनु रत्रवी"दिति मनुस्मतेश्च खोकजये ` भुक्तिस्तत्तद व-

बे आस्मान्तराभावात्‌ कस्य मुक्तिः, आत्ममते तु ज्निषिधात्मनामात्मोपनिषधुक्तमुक्तिः स्यादेव । वंशः कमौत्मकोपि कुरि्यादिना कमंबादात्‌ । आत्मा वै पुत्रनामासी'तिशतेः अरे मुक्त्यभावः। कुरूणां तु "परीक्षिता स्वेतदथं उक्तिर्विलक्षणा सा” न सुक्तिरितिपदेन निषिध्यते । तदुक्तं ब॒हदारण्यके वंशतराह्मशे “अथ वंशः, तदिद्‌ मिस्यस्भत्पदाथौ आत्मानः । तथा च कुरवश्च पाण्डवाश्च कुरुपाण्डवाः तेषमितिधिभहः । तत्र दोषं ज्ञात्मा कुरुभिः सहिता इति । सदार्थतृतीया न तु हेत्वादावित्िबोधनाय सहिता इति । एतस्य पदस्य श्सुपो घातुभरादि- सूत्रेण भिस्छोषकारे रोपः । सुप्त्वामावपि सन्नियोयशिष्टन्यायेन । तथा च कुरूणां सुख्यमोष्ठापत्तिर्दोष इति न

भावः| मोणी युक्तिस्तु सुख्य्ंशसाभाव्रात्‌ परीक्षितः । ह्रुपाण्डवेस्यत्र विभक्स्यभावो न लेखकदोषात्‌ किन्तु परम.

कः } तदुक्तं हतन्ति नन्दन्ति बदन्त्यलीकिका' इति 'त्यखोकिकशब्दानां दिङ्मात्रमिह दशितःमिति सिद्धान्त. सुबोधिन्यामलोकिकविभ्रहो वा । एतादृशस्य लौकिकविलक्षणस्य प्रसिद्धत्वाद्‌ यथा चतुथं पृथुपा्याने रञ्जयतीति

५६. श्रीमद्भागवतम्‌ [ स्क. १० पू. अ. १ श्छो. ५-८

राज्ञेतिन्युसपततेः सूचनात्‌ तथा । पक्चान्तसमाहुः कुरव इति शब्दो नन्तः पाण्डवा दस्यपत्यग्रस्ययान्त इति . कोरकः पाण्डवा इतिं । अत्र चकार एकः । तेन पू्चोक्तविग्रहे एणः समुखवार्यकः एको इन्ध इति न द्रौ दद्धो । चक्रारद्रये तु हन््द्रयापत्तिः । जनपदे ठ्ुभिति ह्ुसुशब्दस्य जनपद्‌।वाचकल्वेपि (जनपदे दु वितिसुत्र लुबितियागविभायाल्लुधिति सूत्रेण लुप्‌ । टिष्वण्यादौ विस्तरस्तु द्रष्टव्यः । बीजमाव्रेति अयिनक्चि टढवस्तुरूपेण । सत्ताहपं सोपनकर्म न सम्भवतीत्यत आाततेप्यमाहुः देग्धेरपीति । अदग्ेति शाखटछ्यति वोध्यम्‌ । अविप्रणाशः सर्वेषां कमैणामिति निश्चयः कमंजानि शरीराणि तथेवाह्ृतयो चे'ति भारते ¦ अन्यथा प्रतीतेरित्यस्यार्थ- षटिष्यण्याम्‌ । घमंस्तेति टिप्पण्यां सोर्थः । मोत प्रतीति प्रतिबन्धो ऽद्युमकृतः । तदुक्त दिष्वण्यां वेदमन्तराधिष्ठिता देवता दि स्वकार्य कूल्या निवर्तत, इति । स्वकार्यमशुभभो जनेन सोश्च प्रतिवन्धनिचृत्तिः। बीजमिति दृढं दृटमविनाशि धस्तु ब्ीजमिस्युकतम्‌ । अरक्षायामिति सन्तानस्य जातत्वेन प्रयोजनाभावादितिभावः । छस्व रोति कुरुधुत्राः “परीक्षित्‌ सुधनुजहुयुर्निषधश्च कुरोः सुतः इस्युक्ताः तदन्ये विचित्रव्रीरयचैतरे वादुरायणपुत्रौ धृतरष्टरपाण्ड । मखत इतिं कुरुभेक्तः मूं धातारमवधी्रस्य सहस्रशिरसः पुंसो नाभिष्टदसतेरुहत्‌ 'जातस्यासीत्‌ सुत धातुरत्रिः पिवृस्तमो गुणे रिति सवमस्कन्धचतुदंशाध्यायाक्यात्‌ धाता मूं मक्त इति प्रसिद्धम्‌ । ध्याना इति ध्यानार्थं ध्यानधिषयं एष घ्यानार्थः इर्वस्य सर्यन्ततेष्युपननप । अविरोध दृति न च छृतदहानिरकृताभ्यागमो दोषः (अस्रतेजः स्वगढयेःस्यसयाश्चतस्याभ्यापमादिति वाच्यम्‌ ! क्रतेनात्तचक्र' इत्यनेन तेजस्त्वसुदरशंनेनासखतेजोदृरीकर्णे उमे वध्रधाते' न शान्ते भवतः ¦ अकरताभ्श्रगमे तु वातेन दीवशान्त्यादिवद्खते नःशान्त्यादेः सुवचत्वात्‌ । धवागरोरम्नि'रितिश्रतेः स्वकर वायो छीनश्चक्र

आत्त इट्यर्थे गौरवमिति मावः 1 कालनिग्रहेति काठः परीक्षिन्मास्कः तस्य निग्रहः स्ववशो स्थापनं तदर्थम्‌ । कारुस्वे गृहीते निःस्वः कालो न परंक्ठिदिपकर्तति । अत एवेति प्रयोजनाभाकादेव । एवमिति पठि ध्याना रूपं दशेयित्वा । सादुभाष इति अनुभावः प्रथमस्कन्धे सप्तदशाध्याये 'इत्थम्भूतानुभावः इत्यस्य सुवोधिन्याम्‌ । (मतोपि जौवन्‌ वि्ठतीत्थम्भूतानुभाव' इति टिप्यण्या- मपि चितन । द्ग्धाद्ग्धमावनप्‌ । तश्चक्रं काचक्रम्‌ । परिधान्तमिति कालकमंस्वभावरूपमगवच्छकत्यन्तगंतं सत्‌ । इयमिति परि- दृश्यमाना । ध्पराभिघ्ानान्तु तिसेितं ततो छस्य वन्धविपयया'वितिसुत्रोक्तं जीवावस्थेव । अनुभावतिरोभावात्‌ कारूपरिश्रमणम्‌ । भगवति नित्त श्रीभागवताश्रयणं नासारमकभगवदाश्रयणम्‌ । तापदुःखाप्रतीकरारश्च । मे मातुः दक्षि गतः स जुगोपेत्यन्वयो न भग्रति । कुक्षिगतस्य ध्यानार्थसवादिव्याशये नाहुः मातुर्मे ज्ञेय इति । भवदुक्त इति श्रीद्युकोक्तः। मम परीक्षितः विश्वा घो भविष्यतीति मा्रेन वक्तुः जुकुस्य पोर्साहनम्‌ ॥ ७ ॥ वीयौणि तस्येत्यन्र पूर्वधरषटमिति वीयतवेन रूपेण चरित्रल्वाचच्छेदेन च भगव्ररित्र पूरो योशचावतीरयति श्छोकयोः रम्‌ । तत्र पूं पष वा। प्रकारान्तरेशेति अमृतसाधकलवरूपेण प्रकारान्तरेण । अनुवदतीति वीयंमपि ववस्तिधिभेष पतरेपतिभावः । तेन वीयीनुबादेपि चरित्रमनुदतीव्युक्तम्‌ । पर्नमिति "वद्स्वे'ति सम्प्रश्ने छोट्‌ इति भावः। अन्तवहिरिति पुरि रेत इति पुरा आसेति पुरुषतीति ज्युखत्तिभेयः पुरुषोन्तः अगतं प्रयच्छति । यथान्तचक्रो ध्यानम्‌ } गदाधरः सन्‌ मृत्तभावम्‌ । किं पुनः स्वांशेदंहानाममृतं प्रयच्छतीति ¦ एतत्‌ पुरुषरूपेर तं प्रयच्छतीस्येषमुक्तम्‌ । बहिः कालरूपः यथा सम तक्षकरूपेण, अन्येषां काटकर्मस्वभावान्तगेतक्ाछरूपेण, केषाश्चिद्धयाम्ना काटेन । भयेन मृतं इति प्रयोमात्‌। यद्यपि विस्मरणं मनोधमं आन्तरः तथापि साधनानां घदिषठत्वाद्‌ बहिसत्युम्‌ । अत्यन्तविस्मरणरूपं भ्रयच्छतीत्युक्तम्‌, शद्युरत्यन्तधिस्भृति रितिवाक्यात्‌ + यद्रा ब्टदेहेभ्यो मृं प्रयच्छति आन्तराणां जीवानां नित्यसरात्‌ । मायरामलुष्यस्येवि राज्ञो ज्ञानम्‌ । यद्रा साचया मलुष्यः मानुषी तसु नोरप्यमितिचुद्धिविषयः । अनर स्पष्टम्‌ अनेनेत्यादिटिप्वण्याम्‌ । स्पष्टम्‌ । तन्माहात्म्यं वेत्ति तस्य भगवतो महासनो भावः देवत्वम्‌ । ` रूपान्तरे प्रत्यभिज्ञ्यर्थः । “ॐ वर्सदितिनिर्देशो ब्रह्मणक्जिविधः स्यतः इति सीतायाः । पुरुषरूपाणीति अत्रायं भावः, वेदवेदान्तसारे श्रीभागवते वेदान्तरीत्या पुरुषरूपाणि व्याख्यातानि । काठरूपाणि वक्ष्यन्ति । वेदसैत्यावात्म- नारायणस्य पुरुषहूपाणि मस्स्यादीनि मस्स्यपुसणादिप्रसिद्धानि । एत्र भोक्तकोटिसुक्ता । तयाः कालानघीनस्वज्ञापनाय काडक्प्‌- भोग्यकोटिमाहुः कारकूपाणीति । काः संवत्सरः तस्य रूपाणि, आरण्यके प्रसिद्धानि । विषयाः प्रर्यक्षचिष्याः । फेष्विदिति विरसाः । एतेन वेदार्थस्य उषं उक्तः । भगवद्धयानेति भगवतो ध्याने रूपाणि ध्यानविषयाणि रूपाणि ! अन्य इतिं अस्वरसस्तु धविष्णासतु तरीणि रूपाणि पुरुषाख्यान्यथो गु प्रथमं महतः सष द्वितीयं व्वण्डसंस्थितं ठृतीथं सवेभूतस्थं यज्‌ ज्ञासवा मुष्यते बुधः, इति वाक्ग्विरोधः । अव्रोक्तस्या खिले माजामन्तः पुरुषरूपे' रित्यस्य विरोधश्च । स्वमते काङूपाण्याहुः कारुरूपाण्य ब्रह्मति । रह्म तृणस्तम्भरूपाणि च मयीदीदस्याभिर्याप्य च । यद्यपि "काडात्मा भगवान्‌ जात इति ब्रह्मरूपं कालात्मकः तथापि ध्यतोषाबो निवर्त! इति शरुत्या सम्दिश्धम्‌ । तृणस्तस्भ ओषधििद्येति सोपि । तथेति सर्मापनिषदि पिपीङिकान्तसुक्तं तत्र न बिया । विदधेषोय- मिति पुरुषत्यफाटरूपो विशेषः । अत इति ्षिध्यस्यान्तवंहिभेदमाच्रकृतसात्‌। कथमपील्याद्वि कथमपीति मूरींयोतशब्दस्य प्र्रार्थ- कत्वं स्वी्यार्थः उत ब्रश वितर स्मादिति विश्वः । कथमिति सृ्युमित्यनेनान्वेति । कथमिति पुरुषूपप्रकारेण कारहप्रकारेण वा । सूत्युमेव प्रासुघम्ति न तु पुरुषरूपेणासृतम्‌ । साधनैरिति पुरुषकारुरूपरित्यत्र देतुक्ीययोक्तः पुरुषकाररूपसाधनेः । बिसखाः .. बहिरूपायः बहिः काटकूपोपाथाः 'असस्यमप्रिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम्‌ अपरस्परसम्भूतं किमन्यत्‌ कामदैतुकः मिति अन्धं तमः प्रमिशन्ति ये सम्भूतिशुपासतं .ति शारीस्जाह्मणभरतेः । “सम्भूतिः विषयम्‌ । तभो" विस्मरण॑साधकल्वाद्‌ विस्मरणं स्युरसयन्त-

अनेकन्याख्यासमरङ्कृतम्‌

यस्तमो सृतयः । ततो भूय इव ते तमो य उ सम्भूय "रता" इति श्रतेः अन्तर्मुख इति अन्तरूपायाः अन्तः पुरुषरूप- धिनरयृतमेव प्राप्नुवन्ति न ठु काठल्पेण मृ्युम्‌। पुरुषकालरूपयेोमृरय्वमृतसाधनते ध्रुतिः 'पराच्ि खानिव्यतृणत्‌ राड पश्यति नान्तरत्मिन्‌. कचिद्धोरः भ्रस्यगात्मानमेश्षदाचत्तचक्ुरमतत्वमिच्छ "निति । पराभ्विषयदृरशनेन तमः, अभ भरस्यगात्मवशंनेनाशतरथकथनात्‌ । एतदुक्तं भवति । बदिर्युखानां मल्स्यादिरूपाण्यपि सबिरोषतवेन सत्युदाव्‌- अन्त्खानां विषया अपि मगवद्धिषयकषतवेनामृतदाृत्वात्‌ पुरुषरूपाण्येवेति ; तथात्व इस्यादिम्पर्वरूपाणां भगवतः 1 सामथ्यं माया तत्‌ किम्‌ अन्तवंहिर्ेन कर्यैण कृतम्‌ अनुमितम्‌ । पराक्रम इति मायारूपे गरभिति तस्यं किं सामथ्यं तथेच्छा वेस्ययम्‌ । तत्‌ वीर्यम्‌ । निर्णीतमिति तत्र विर्यखेभ्योप्यमृतदा नात्‌ सन्देहे द्वितीयकोटिरेव. निधौरिता भविभ्यतीति भावः । एतदिति अखिलदैहभाजां सृत्यवमृतदानम्‌ । “इन्द्रो मायाभिः श्ुक्तपुसहपे्वेकतमं रूपं माययान्यदिवि'ति ्रतेवाहः बुद्ध थावरिकेति । भाया च तमोरूपेतिदृसिहतापिनीयात्‌ रिका करणदौष इति भावः । तथा ज्ञानेति मेनुष्यतप्रकारकमसुष्यविरोष्यकन्ञा नविषयस्य स्वयं सु स्वय्‌- भस्मदुपेति परीक्षिदाचयुपपकाराय । तवापीति शयुकस्यापि । आत्मने पदमिति “स्वरितनितः' इति सूतररोतय्थः ।

हुः न्‌ मनसा ध्यायति तद्‌ वदति यद्‌ बदति तत्‌ करोतीति श्रतेः ¦ जानातीच्छति यततत इति नैयायिक-

या. इत्यत्र चरित्राणीति शते पच्चाशदितिन्यायेन वीय॑चरित्रयोः सामान्यचरित्रमरहणम्‌ । भगवस्रभाव इति स्वात्‌ स प्रभावः कायविशेषः तत्रति कायोन्तरे रोदिण्यास्तनयस्य देवक्यां सक्तमतवे । कारणम्‌ उभयत्रेति

गोस्वामिश्रोगिरिधरलालष्ता बालप्रनोधिनी

।सारतारकत्वेन भगवक्चरितं श्रोतन्यम्‌ , किंखस्मल्ुकरश्चकचरितत्वेनापि तदवश्यं श्रोतत्यमिव्याशयेनाद--

मम. पितामहा युधिष्ठिराद्यो यसछुवा यो भगवानेव ष्वस्तरणसाघनं नीर्ेषां तथाभूताः सन्तो देबतरताद्यति-

रमथं कौरवाणां सेन्यल्पं सागरं वत्सपदमिवावितुच्छं कृत्वाऽतरन्‌ अनायासेसैव विनिर्थितवन्तस्तस्य

; । देवन्रतो भीष्मः, स आद्यो मुख्यो येषां द्रोणादीनां तैः अतिरथैः "एको दश सह खाणि योधयेद्यस्तु शक्चराखप्ररीणन्च मदहोरथ इति स्मरतः ॥ अभितान्योधयेचस्तु स प्रोक्तोऽपिरयस्तु सः ॥ इति लक्षणटक्षितैः तिभिङ्धि- तेवर शतग्रोजनविस्ठृतो मरस्यस्तिमिः, “अस्ति मरस्यस्तिमिनौम शत्तयोजनविस्छेतः' इति वचनात्‌ । तमपि

स्य महत्त्वात्‌ सागरोक्तिः । भीष्मादीनां तिमिज्गिख्तमेष स्पष्टयति समरेऽमर सषटिते सङ्श्रामे अमरान्‌

श्रिता जनाः सागरे न निमञ्जन्ति, तथा भगवदाश्रिताः पाण्डवा अपि उर्वरिवा इति भगवतः प्रवतं क्षेयम्‌ । ॥५{॥ न केवलं पाण्डवरक्षत्रेनैव तवरितं श्रोतव्यम्‌ , किंतु मम शरीरर्षकत्वेनापीत्थाशयेनाह-- पुमान्‌ द्रौणिर्शस्थामा, तस्य ब्रह्मखण विष्टं दग्धमिदं प्रसयक्षं ममाङ्ग ` चकाराम्भम : मातुश्वाङ्ग मे मम -चक्रं येन तथाभूतश्च यो जुगोप रक्षितवांस्तस्य बीयीणि बंेस्वदयत्तरेणान्व रः 1 आन्तचक्र इति तु गद्येवेति ज्ञेयम्‌ । अखतेजः स्वगदयां नीहारमिव मोपततिः । विधमन्तम्‌०” इति । प्रथमस्कन्धोक्तेः ॥ तुः शरणागतिः स्वभक्तपाण्डववंशवीजत्वं चेति विरोषणद्वयम्‌ ! शरणं गताया इति । कुरूणां पाण्डवानां च रणमिति || ६ ॥ यथाधिकारं सर्वफडप्रदसवेनापि तचरितमवश्यं श्रोतन्यम्‌ , अन्यथा संसारनिवृतिनं योणीति । अखिखदेदभाजां सर्वप्राणिनामन्तः अन्तःकरणे पुरुषरूपेण बहिश्च कालरूपे; स्थितस्य । नां बहुतवाद्‌वहुबचनम्‌ । तत्रापि ये बदिरयुखा विषयासक्तासतेभ्यः कार्यैयं जन्मभरणादिहपं संसारं स्कथाश्नवणादिपरास्तेभ्योऽन्तयमिरूपेणामतं मोक्षमपि प्रयच्छतस्तस्य मायया मनुष्यस्य नाया दृम्भे त्‌.जनेद्धाराथं कृपया स्वरीछृतमनुष्याकारस्य श्रष्णस्य वीयौणि वीयपरयक्तकमोणि बद्र । भाषनोप- तेन भगवश्वरितकथनं न ॒केवलमस्मदुपकाराय, कितु तेन सवाध्युपकारो भविष्यतीति सूचितम्‌ । स्व गुरो इत्यथः । तेन कथनं तवायश्यकमिति सूचितम्‌ । अज्ञातं च तव रिश्चि्ासतयेवेति सुचयन्‌ उतेति अप्ययं ।। ७ ॥ एवं सामान्यतो भगवच्चरित्राणि पृष्ट्वाऽथ सन्दिग्धान्‌ युक्तिविसुद्धाश्चाथीन्‌ भिः। ` "व गदं सारणे च दुसंद्‌ं विपुर धवम्‌ । वसुदेवस्तु रोहिण्यां कृतादीनुदपादयत्‌) इति क्त वसुदेवस्तु देवक्यामष्ट पुत्रानजीजनत्‌ । कीरतिंमन्तं सुषेणं च भद्रसेनमुदारधीः ॥ ऋं समदनं स्तु तयोरासोत्‌ स्वयमेव हरिः किर, इति पुनस्तस्यैव सङ्कर्षणशन्देन देवक्या गभंसम्बन्धः परोक्त ।

न्मनि ङतो घटत इत्यास्षेपः ॥ ८ ॥ ग

६ ४ ) ६ > १ (न ध

प्रतिभाति ।¦ ६ ॥ वीणी ` काटरूपैः अमूतमरणं, स्थितिमिति यावत्‌ । भृदयु सरणं च भरयच्छतः । त्तेज्ञानां काछवयवानां च बाहुल्याद्ुहुबचनम्‌ । शरीरिणा- : मन्तः पूरुषंरूपेण स्थितिदेतोस्तेषा व्िरपि काटरूपेण विनाशहेतोध्वं स्यथः । स्थितिविनाशविधानतया करस्नजगत्‌करारणस्येति माग्रः।

५८ श्रीमद्भागवतम्‌ [ स्क. १० पू. भ..१श्छो. ५-८

अन्विताथप्रकाश्चिका | ८ ६

पितामहाः इति ।! यः श्रीकृष्ण ` एव प्ुबस्तरणसाधनं येषां ते मे मम पितामहाः युधिष्ठिसदयः समरे युद्धे अमरान्‌ जयन्ति वैस्मरंजयैः । संज्ञामावेऽपि ख्व्‌ आष । देवत्रतः भीष्म आद्यो येषां ते च तेऽतिरथा अभितैः सह योद्धारस्तेरेव तिभिङ्गिरैः महामस्स्यैः दुरत्ययं दुस्तरं कौरवाणां सैन्यमेव सागरं दुष्पारमपि वत्सपदमिवातितुच्छं छवा अतरन्‌ । तस्य वीयोणि बद्स्वेति तृतीयेनान्वयः । स्मेति पादपूरती । तद्योगस्यात्रिषक्षणान्न खट्‌ 1 एतेन मल्कुरदेवतं छृष्णस्ततोऽपि तद्रीयीणि श्रन्यासीय्युक्तम्‌ ॥ ५1) मदेकरक्षक्सवेनापीत्याह - ्रौण्याद्धेति ॥ आत्तं गृहीतं चक्रं येन सः वक्रायुधो यः श्रीकृष्णः शरणंगतायाः मे मम मातुः कर्धि गतः सन्‌ प्रौशेः द्रोणापत्यस्याश्वत्थाम्नोऽसखेण ब्रह्माखण विष्टु दग्धं कुरूणां पाण्डवानां च सन्तानस्य वंशस्य बीजसिथं रक्षणीयम्‌ इद्‌

. मदङ्गं “^्ामयन्तं गदां मुहुः इस्युक्तया गदया जुगोप । चकारान्मातुरङ्ग च जुगोप । पाण्डवानां कुरुतेऽपि प्रधगुक्तिः प्राधान्याय ।)६॥। ` सर्वशतित्वेनापि श्रर प्राणीव्याद---वीयीणीति ॥ दे विद्वन्‌ ! अखिल्ानां देहभाजां मध्ये अन्तर्बहिरष्टीनां पुरुषकाररूपेरंशाभिभ्रायेण बहुलम्‌ । यथायोम्यम्‌ अमृतम्‌ उत तथा मृत्यु प्रयच्छतः ततरान्तद्ीनां पुरुषार्यान्तयौमिरूपेणामृतं मोक्षं प्रयच्छतः बहिदष्टीनां च , करूपेण मृदुं संसरणं प्रयच्छतः अन्तः अन्तरङ्गा मक्ताः बदिवहिरङ्गा अभक्तास्तेभयः पुरुषाकारूपेः काछरूपेण च अभृतं मर्युं च प्रयुतं इति वा । पुरुषकाठरूपेरन्तवंदिः स्थितस्पेति वा । मायया स्वशक्त्या भक्तेषु कृपया वा । माया दम्भे कृपायां च"

दति विवः । मनुष्यरूपस्य तस्य हरेवीं्रीणि वदस्व प्रकाशय । “मासनोपसंभाषा« इति तङः । अतोऽन्तद्रयः. तंद्ीयौण्येव

श्रोतभ्यानि 1 ७॥ रोहिण्या इति ॥ यः संकषंणाख्यो रामः स त्या पूं नवमस्कन्धे “बं गदं सारणं च" इत्यादिना

रोहिण्यास्तमयः प्रोक्तः । तस्यैव च संकरषंणमहीश्वरमिति देवकी पुत्रेष्वपि गणनात्‌ । देवक्या गर्भ॑स्य संबन्धः प्रोक्तः स गभंसंबन्धः देदान्तर्मन्यदें धिना कथं घटते । यद्धा । यो रामः संकरषणस्त्वया रोहिण्यास्तनयः । प्रोक्तः स एव देव्या अपि तनयः 1 अतो देहान्तर धिना दयोभेमंसंत्न्धः कथं घटते ॥ ८ ॥ |

भगवसप्रसादाचाथंविरचितय भक्तपनोरजञ्जनी

कोऽसौ -तरछ्ृत उप्रकारो यस्याभिज्ञानात्तद्‌ गुणाञ्ुवादान्च चिर्यसे बहुभगवदवतारःणां चरितरेपु च सस्स्यपि कस्माद्धि- शेषेण कृष्णावताश्रित्रादिकं परच्छसीत्यत्राह पितामहा इति भ्याम्‌ । पितामहा इति । समरे संग्रामे, अमरान्‌ जचन्तीव्यमरंज-

, यास्त, देवानपि जेतुं समर्थरिव्यर्थः । देवत्रतो भीष्म आदो येषां ते येऽतिरथारतेः, मीष्माद्यतिरथरूपैरिव्यर्थः 1 तिभिः तिभिः

शतयोजनविस्तीर्णे मरस्यस्तं गिलन्ति ये तेस्तम्मरस्यसमानेरेहंतुभिः, दुरत्ययं दुःखेनप्यत्येतुं पारं गन्तुमशक्यभिस्यर्धः । कीरवाणा सैम्यमेव सागरं तं, यो भगवान्‌ श्री्घ्णः स एव प्छवः तत्तरणसाधनं येषां ते, मे मम, पितामहा युधिष्ठिरादयः, षर्सपद्‌ गोवत्छ-

. पदूतुल्यं, कृत्वा, गोवत्खपदोहक्कनवत्तदगणनां छृतेत्य्यः । अतरन्‌ स्म । तसपारं जग्मुः किङ । तस्य वरीयीणि वदस्वेति ठृतीयश्टोक-

गतेनान्वयः ।\ ५ ॥। इतोऽपि तद्रीयौण्येव श्रोतव्यानीत्याह । द्रौण्यखेति । कुरवश्च पाण्डवाश्च तेषां संतानोऽन्वयस्तस्य बीजं भवत्तेक, यत्‌ इदं वङ्ग, यद्यपि प्रौण्यक्विष्ठु्टम्‌ अश्चत्थामग्रयुक्तत्रह्मशिरोनामकाखेण दग्धम्‌ , अभवदिति शेषः ) तथापि, यः श्रीकृष्णः; शरणं सतायाः, मे मम, मातुरुत्तरायाः कुक्षि, गवः प्रविष्टः । मन्मातृकुकि प्रिशये्यरथः । आत्तं गदामादाय गृहीत्‌, चक्र चक्रवलरि श्रमणं येन तथाभूतः सन्‌ , तन्भदद्ग, जुभोप । चकार एवार्थे । अयं मावः । मलितामदग्रध्तोना मस्यन्तानां सवीनिष्टपरिदारे णेष्ट-

प्रापणदौक्षिवस्यं महोपकन्तुर कृष्णस्य गुणानुवाद्ाछृतज्ञः कथमहं विरञ्येयमिति । यद्यपि पाण्डव अपि कुरव एव, तथापि राच्यहेतुक-

संजातपरस्परग्रतिभटभावेन प्रतीयमानस्य कुरुहयस्य नाशो जाते कुछद्रयबी जताया योग्यत्वमेतदङ्गस्यैव प्राप्न, तत उक्तं कुरुपाण्डवानां ॥

` संतानयीजमिति। यद्रा । पाण्डवानां संतानवीजं, कुर । इति प्रार्धयमानाया इति शेषः । मे मातुरिति योजना निबोध । केचित्तु आत्तं चक्रं सुदशनं येनेति.व्याख्यौ -्चक्तेः "क्षतजाक्षं गदापाणिमात्मनः सर्वतोदिशम्‌ । परिश्रमन्तमुस्छाभां भ्रामयन्तं गदां सुहु; । ' अख्तेजः स्वगदया नीह समिवं गोपतिः । विधमन्तं संनिकषे पर्वत क इत्यसौ, इति प्रथमस्कन्धोक्तिसमृतिपथमनीस्योक्तमिति यनीति ! यतत एवमत इति सेषः । हे विद्वन्‌ , अखिल्देहमाजां सक्ृखशरोरिणाम्‌ , अन्तः, उत बहिश्च, पूरुष-

सन्वेवंभूतस्य कथं म नुष्यत्वापत्तिरित्यतो विशिनष्टि । मायामनुष्यस्य स्वसंकल्पमात्रेण सनुष्यभाषं नाटयत इस्यर्थः । तस्य कृष्णस्य, ¦ वी्यौणि, : वदस्व प्रकाशय । 'मासनोपसंमाषाज्ञानयज्नविम्युपमन्त्रशेषु बद इति वदेः अत्र -दप्रमन्प्रणार्थतवात्‌ आस्मनेषदम्‌ । . उपमन्त्रणं प्रार्थनम्‌ । केचित्तु अन्तयोमिरूपेणान्तदंष्टीनां युक्ति, बहिदृटीनां काखूपेण मरु च यच्छत इस्याहुः । श्रीगोपाखानन्द्‌- स्वामिच्रणास्तु, पूरुषरूपैः रामश्ृष्णाद्वतारः, दशंनश्रवणादिदवाराऽखिरदेहिनामन्तरन्तःकरणे प्रविश्य अोक्षपयीयमस्तं प्रयच्छ

तस्तेषां बहिश्च काठूपसंवत्सरादिषरिवत्मयुमपि प्रथच्छत इति व्याचण्युः ।1 ७ ॥ नतु "बरं गदं सारणं च दुर्मदं विपुलं ध्रुवम्‌ वसुदेवस्तु रोषिण्यां कृतादीनुदपादयत्‌) इति रोष्िण्यास्तनयो रामः प्रोक्तः । "वसुदेवस्तु देवक्यामष्ट पुष्रानजीजनत्‌ । कीत्तिमन् सुषेणं च भद्रसेनमुदारधीः । शृदुं संतर्दनं भद्रं संकरषणमहीश्वरम्‌ । अष्टमस्तु तयोरसीत्‌ स्वयमेव दरिः कि" दति पुनद्चक्या

अनेकव्याख्यासमठङकृतम्‌ ५९, घटते । एवमेकस्य द्वयोमीत्रोर्योनिसंवन्धानुपपक्ति प्रदशंयन्नाह्‌ । रोहिण्या इति । संकषणः रामः,

राम त्यथः. । त्वया, रोष्िण्याः तनयः, प्रोक्तः । तथा सति, तस्य देहान्तरमन्यदेहधारणं धिना, -धदेतेत्यर्थः॥ ८ ॥

शरीहुरिमुरिविरचितं श्रोभद्तिरसायनम्‌

तौ यस्तपोभिरपि दूरदशंनाः । भाति गभंशिदयुरक्षेऽप्यलं यच्छपास्वनङ्सा स मे गति; | ४ ॥। सतामतलुदस्याप्यच्युतस्यात्मनः । सर्वेस्यातनुरूपदपंद-तनुस्वीकार एषोदू भुतः तन्सुनिवसाकम्पाजुकम्पाम्बुषे । सर्वं सख्यापय सौख्यशोषधिमहो यच्छ्रौतमेव शतम्‌ ॥ ५॥

हिन्दौ अनुव्राद ( कर्वमक्षमा )

गोंकोभी जीतने वाले, भीष्म ( देवत्रत सत्य एषं ब्रह्मचयं जैसे दिस्यत्रतघाले ) पितामह आदि ` #. जाति. बले बड़ बडे मत्स्यो को निगने वके ) के होने के कारंण दुस्तर कौरवो के सन्य ` रादि ) श्रीष्ण स्वरूप नाय के आश्रय से चड़ के सुर्‌ ॐ समान खडा मानकर ततर की संतति के बीजरूप यह मेरा अङ्ग. जब द्रोणतनय अश्वत्थामा के ब्रह्मास्त्र से सम्पूणं दग्ध ` साता उत्तराजी के उदर में प्रविष्ट होकर, जिस सुदशन चकधारी श्रीकृष्ण भगवानने मेरी ` ! हे षिद्रन्‌ छुकाचायंजौ ! समग्र शरीरधारियां क भीतर ओर बाहर परुष रूप से तथा है ओर जिन भगवान को अज्ञान से मनुष्य सममा जाता है, उन मनुष्याकृतिधारी पृणेुरुषोत्तम के जिए || ७ । भरावन्‌ छ्युकजी ! आपने रोहिणी के पुत्र संकर्षण बलभद्रजो को देवकी जी करा पुत्र गभं से सम्बन्ध दृसरी देह के चिना केसे दो सक्तादहै।॥ ८ |

। क्व वापं ज्ञातिभिः साक्रं ` इतवान्‌ सात्वतं पतिः |! & ॥

। भ्रात्रं चावधरीत्‌ फं मातुत्दरातदहणम्‌ ॥ १० ॥ | यदुपुर्यां सहाबात्सीत्‌ पलन्यः कत्यमषन्‌ प्रभोः । ११ ॥

एने छृष्णव्िचे्ितम्‌ । वक्तमहसि सवन्च॒ श्रदधानाय विस्तेतम्‌ | १२॥ । कदमक्षमा पितुः गेहात्‌ छतः व्रजं रातः सास्वतां पतिः ज्ञातिभिः साकं क वासं कृतान्‌ ।। ९॥ केशवः रोत्‌.च . मातुः भ्रातरं कंसम्‌ अतदर्दणम्‌ अद्धा ( स्वहस्तनेव्यर्थः ) अवधीत्‌ ॥ १० ॥ मानुषं देहम्‌

णिः यदु एुयौम्‌ अवात्सीत्‌ प्रभोः कति पटन्यः अभवन्‌ ॥ ११॥ सुने ! स्॑ज्ञ एतद्‌ च अन्यत्‌ सवं कृतं वक्तुम्‌ अहसि )¦ १२ ॥

भ्ीधरस्थाभमिदिरचिता भादायंदोपिका कंसभयशंकाया असंभवात्‌ इव्यर्थः ॥ ९॥ मातुश्नीतरं कंसं तस्माद्तदर्दणं वधानर्हम्‌ अद्धा

भरीषंशोधरक्ुतो भावा्थदोपिकाप्रकाशः

कस्मादिति । कस्माद्धेतोरिति देती पचमी । पितुर्महान्मथुरातगंतात्‌ । मुङकुद इति । सर्वमोचनकर्त चेत्यमाह । यद्रा-मुङकंदः कंसस्य युक्तिं दातुं पुय्यमेव स्थानं योग्यो ने व्रजं गंतुमिति भावः

ष्या मगवन्तत्त्वदृष्टया तु सद्‌; स्वपुत्रमादाय प्रोष्यामत इति मुनीन्द्रेण वक्ष्यते ज्ञातयो मोपा यादवाश्च

समे. यत्र वासं कृतवांस्तथा मथुसं परित्यज्य यादवः समं यत्र तस्य वृदावनाख्यस्य इारकाश्यस्य च

मू 1 “व्रजो गोष्टग्यषदेषु" इतिः मेदिनी । क छत्र ॒ज्ञातिभिर्नन्दसजातोयेरवसुदेवसजातीयेष वासं

शसेव्यतामाद-को ब्रह्मा को विध्युरीशः शंमुः कन्वाश्च शश्च केशा ब्रदमविष्णुशिवस्तेषां वो विवः

२. सार्ध-श्री-वंली साक-विश्व. ३, मधुपूर्याम्‌-इति कंस्यचिद्‌ ४, न्विभो; विज. धिभो-वीर, -

4 4५2५.

६० श्रीमद्भागवतम्‌ [ स्क. १० पु.अ.१ श्ो.९-१२

केशवः वो विभ्वे" इति सौभरिकोशात्‌ । अ्थादू्रहाविष्ुशिषानां प्रतिविदानाः चिवः कारणं साक्षाद्‌ बह्मसर्वन्यापिनस्तस्य त्रे मधुपुर्यः च कंमर्थिकी ` स्थितिरपरिच्छिन्नस्य प्रदेशविशेषस्थितिः संशयहेतुस्स एव प्रशनत्रीजम्‌ । यदूनां पुर्या मधुरायां द्वारकाया ष्च ।| १०} मानुषं देहमाभ्चित्य मजुष्यमानेन कृति ~ वषौपरीत्यर्थः । "वरमात्मा नराकृतिः, परं बह्म नसरद्तिः, गृ परं ब्रह्म मनुष्य- ङ्गम्‌” इत्यादिषु मनुध्यस्यैव स्वरूपङक्षणात्‌ । कति. कियत्संश्याकानि । विरटिगलासखस्नीपदेनापि संबंधो नालुचित इति ॥ ५१॥ पएतद्यसष्टमन्यद्यदप्ष्टम्‌ । सर्वज्ञेति संबुद्धिः प्रष्ठपृष्टकथने हेतुः । “अश्रद्धाय तु नो वाच्यं वाच्यं चेन्मितमेव दि" इत्युक्तर्मद्य श्रद्धा्वे विस्तारे णैव वाच्यमिस्याह्‌ विस्वृतमिति ॥ १२ ॥

श्रोमञ्जीवगोस्वानिङता वंष्णवतोदिणी

मुञ्चन सुक्तिदातेति कंसस्य सुक्क दुं पुयोमेव स्थालुं योग्यो न तु व्रजे गन्तुमिति भावः| असयोत्तपमष्टमनवमाध्यायौ ्ञयी-यद्वा, मक्तभ्यः स्वैकदानाय सर्वतो मुक्ति ददातीति मुड्न्दः स कस्मात्‌ पितुरगेहादिति पितुरगेहं परित्यञ्य व्रजं रातः इत्यर्थः । तस्मात्तत्र फिमपि वैशिष्टयमासीदिति भावः । अस्योत्तरत्वेन तत्र प्रेमाधिक्यं मुहु्वणंयिष्यत एव यद्ध, प्रषोदराद्विस्वादेव मुक्तिसुखं कुत्सितं यस्मात्‌ स सुन्द तं प्रेमानन्दं ददादीति श्लेषेण मुञ्कन्दो ्रजञमेव गन्तुमर्हति किन्तु कं दतुं व्याजार्थसुदभाबयदित्यर्धः । अस्य चोत्तरघ्वेन दैतुः पितसे प्रति भगवता कंसभयोद्धाबनमेवोन्नेयः। पितुरिति स्वसम्बन्धसफुरितया जन्मानुकरणद्छ्या भाव- तत्वदृ्टया तु “नन्दः स्वपुत्रमादाय प्रोष्यागत उदारधीः" इति सुनीनदरेण वक्ष्यते । क किं विशिष्टे स्थाने ज्ञासयोऽत्र तन्मते याद्वा एव ततो मथुरां परित्यज्य यादवैः समं यत्र वासं कृतवान्‌ तस्य द्वारकाख्यस्य वैशिष्टयसु-स्यताभिस्य्थः । “ज्ञातीन्‌ बो दर्टुमेष्यामः “इति श्रीभगवन्मते तु सोपा एव ज्ञातयो मुख्या ज्ञेयाः । हतो बहद्रनपरित्यागपूर्ंकं भगवत्करृतावासस्य बृन्दाचनस्येव वेश्य ्रीञ्युकेन स्वयमेव बणेपिष्यमाण्वेनाययतं सात्वता सक्तानां पतिः पाकः इति स्वमक्तपाखनाथं तैः सह्‌ वासस्तदुचितरीलायोम्य एवासीदिति भावः। अघ्रोत्तर॑तत्र तघ्र श्रीमडुपनन्द्वाक्यं श्रोभगद्राक्यज्च दृश्यम्‌ । एवसुत्तस्त्ापि ॥ ९ ॥ किच्च, तत्र तत्र छतं सर्व कथयेत्याह--त्रज इति द्वाभ्याम्‌ । बृढ वृन्दावने तजे मधुराख्यायां ह्यरकार्यायां च मधूनां पुयोमिति तत्तदा खमये ऽन्यत्र करतमपि त्रत तत्रैव परयंवसायतं कः बह्मा .डशो शद्रः तौ वयते स्वमहिम्ना व्याप्नोतीति }केम्बा अस्यर्थे वः ती सेवकोत्तमतया विदेते अस्येति परमेश्वरतोक्ता अतस्तत्र वत्रादुमुत्ान्येव कमणि सम्वन्तीति भावः । कं किमित्यवधीदिति विरेषणसेदेना्थमेदात्‌ पूर्वेणेवान्वयः । कस्मादिति टीका च तद्रथाख्यैव । कस्मादिति पाठे टीका स्पष्टैव. अद्धा स्वयमेवेत्यर्थः । देहं माुषमिति । मानुषधचुरत्वान्मानुषं विराडंशस्वान्तद्रदेहमिव दें मच्य॑रोकमिः्यर्थः । तदौयसाक्षादेहस्य “विराडविहुषां तत्त्वं पर॑ योभिनाम्‌" इति विराडंशात्‌ प्राजृतमायुपल्वं निषिध्य. पर्मतत्वतया स्थापनात्‌ । अथ॒ ग्याख्यान्तरं, मालुषशब्दोऽत्र याद्वशब्द्वन्मनुवंशाप्रादुमूंततापरः । आश्रित्येति । चश्चुराशरत्य ल्पे स्थित इत्यादिवत्‌ मकाशयेत्यर्थः । “ल आत्मा स्वाश्रयाश्रयः! इत्यत्र च स्वाश्रयशब्दश्च तथा “योगमाया्ुपाश्ितः'? इत्यत्र च तद्वदिति माषं मचुष्याकारं परमयुन्द्रं देहमाश्रित्य ्रकटीछत्य सश्िदानन्दधनसवेन तस्य नित्यत्वादुदृष्णिभिः सदेति वृष्णीनामपि तादृशत्वं व्यञ्चितम्‌ । यदुपुर्यां शरीद्रारिकायां फतीति भ्राकश्य- सम्बन्धीनि कियन्ति धपीणि मयौदद्येत्यर्थः । मथुपुयीमिति पाठे पूर्ववत्‌ । याः पटन्यः अभवन्‌ ताः कति ¶ कियतोनां वादशं भाग्यं जातमित्यर्थः । अहौ तकतद्विशेषाः मयाऽनभिज्ञेन कति प्रष्ट्याः स्वया स्वयमेव सर्वे कथ्यन्तामित्याह--एतदिति । प्रष्टमन्यक्चा- रष्टमपि करप्णस्य नराकतिस्वयम्भगवत अत एव विचित्रं वेष्टितं तत्तद्रचनसाम्य हेतुः, हे सुने तत्तहीखामननःतील ! नन्व- नन्तत्वात्‌ कथमेकस्य सर्वमननं स्यात्‌ १ तत्राह्‌, सर्वक्षेति । तदतिरिक्तमपि जानासीत्यर्थः 1 १०-१२ ॥

श्रीमद्बीरराघवाचायंकृता भागवतचन्ध्चच्छिका

“छृतवान्‌ यानि विश्वासा तानि नो चद्‌? इति सामान्यतः परष्ठानि वीयौणि विशेषतः पृच्छति-कश्मादिति चतुभिः ! भगवान्‌ सङ्कन्दः कस्माद्धेतोः पिदुर्बसुदेवस्य गोहादू्रजं .नन्द्रजं मतः १ सास्वतां भक्तानं पतिभेगवरान्‌ ज्ञातिभिरय॑दुभिः सह्‌ क निवासं कृतवान्‌ { 1 ९ ॥ बजे मधुपुर्या च वसन्‌ किं किमकृरोत्‌ ? मातुदेवक्याः अद्धा साक्चादश्राततरम्‌ अत्‌ एवातददहणं वधानं कंसं कुकोऽवधीत्‌ ॥ १० ॥ माषं माषवदवभासमान देष दिव्यमङ्गखविपरहमाश्रिस्य परिगृह्य बृष्िमि्य॑दुभिः सह यदुपुरय्य द्वारकायां कति वषौोणि अवात्सीत्‌ उषितवान्‌ ? तस्य ॒पर्थः कति बभूवुः ह विभो ! ॥ ११ ॥ एतखष्टमन्यवप्रषटं च यद्यससर्ं कृष्णस्य विचेष्टितं

हे मुने ! श्रदधानाय श्रवणोपयुक्ततवरान्विताय मे श्रये मद्य है सर्वज्ञ साकल्येन कृष्णवेष्ठिताभिज्ञ ! विस्वृतं य्था तथाः

चक्तुमटसि ॥ १२ ॥ | भ । शोदिजयध्वजतीर्थक्ता पदरस्नावसी

मधुपुर्या च वसन्‌ कि कर्म ` छृतवान्‌ १ मातु्बौतरं सातुखमिस्यर्थः । अतदर्हंणं तस्य -बधस्यायोग्यमिलयथः ॥ १०-११॥ । से मह्यम्‌ \) १२॥ | | र: 1

अने कव्याख्यासमलङ्कृतम्‌ भीमज्जीव्रगोस्वामिकुतः कमसन्दमः

अत्र राज्ञा जन्मानुकरणदृष्था पिुरित्यक्तं न तु भावतक्तवदृ्टथा तया तु “नन्दः स्वपुत्रमादाय प्रोष्यगतः" तत्र भावस्यैव मुरुयस्वेन ब्रजेश एव मुख्यपितेति कृष्णसम्दमें विषते, क कथम्भूते बृन्दाषने द्वरका- पयोदश्च पूर्ववंदक्नापि “ज्ञातीन्‌ वो द्रष्टुमेष्यामो विधाय ख्टदां सुखम्‌'' इति श्रीकसमथने क्तेः ।५-१०॥ ह छोकम्‌ ।। ११-१२ ॥ ` शरीमदिश्वनाथचक्रर्तिकरता सारार्थर्दशनो

ददुत्रजं महावनं गतः, जं गतोऽपि पितुरनन्दस्य गदात्‌ ज्ञातिभिर्गोपेः साकं क वासं कृतवान्‌ ॥ ९॥ कायाञ्च, मातुश्तं कंसं कस्माद्वधोत्‌ १ अतदहणं मातुख्तवाद्वधाऽनह्‌ वृष्णिभिः सह कति षषौणि तानि ? मानुषं देहमाश्रित्य वर्तमानानीत्यर्थः । ततश्च मनुषमनेन कति ब्षौप्ीत्यर्थः फलितः “परमात्मा परं रह्म " इति “गृहं परं ब्रह्म मनुष्यलिङ्गम्‌", इत्यादिभिर्मनुभ्यस्वस्यैव स्वहूपरलक्षणत्वाद्वथाख्यान्तरं

भोमच्छकदेवकृतः सिद्धान्तप्रदोपः

जञ गमनं न. सम्भवति, यतः, भगवान्‌ कस्मैचिन्मुक्छि दातुं तत्र गमनमपि न सङ्गच्छते, यतो स्थितः, अतः प्रच्छति-- कस्मादिति । कस्मादृवुरखक्याद्धेतोः पितुरमेदादपि सवैशयोश्रयादहो ब्रजं त्रनविशोपेः ज्ञातिभिः स्ट वासं कृतवान्‌ १ ““धरातरं नन्दमागतम्‌! इति वक्ष्यमाणाञज्ञापकाद्रसुदेवारिवत्‌ कच्च आ वसुदेवेन कन्यां गृहीत्वा श्रोनन्दृ हे स्थापितस्य भगवतो न्यायतः भरीनन्दोऽपि पिता तदुद्रारेण श्ीनन्द्रसक्तियन्वितो ब्रह्मवरं च सत्यं कतुंमनेन्‌ न्यायेन त्ुत्रोऽभवदिति घोष्यम्‌ ॥ ९॥ करमाद्‌- देहं मारुषमाश्रित्य यानि चरषीणि तानि यदुपुर्यां द्वारवत्यां कत्यवास्सीत्‌ ॥ ११॥ अन्यद्‌ः

भीदुबोधिन्ये

रित्यागे को हेतुरिति प्रच्छति--कस्मादिति । कालादिभयनिवारकस्य सदधश्रह्मणो भयाभावे ब्रजगमने

„ सर्बेभ्यो मोक्षदाता सुङ्कन्दः ¦ वद नदृन्दावनादिषरु मध्ये नन्दादीन्‌ ज्ञातत्वेन परिकल्प्य

ब्ान्‌ ? अधवा असञ्जातिमिः सम्यनज्ञातिभावरदहितेः क्व वा साकं सहभावं कृतवान्‌ । भगवतस्तव

स सात्वतां ञुद्धसच्े प्रतिष्ठिता नामेव पतिः ॥ ९॥ भभन्तरम्‌--त्रने वसन्‌ किभिति । तञजात्य-

1 परोक्तानुवाद्‌ एव वा । व्रजे च वसन्‌ किमश्रोत्‌ कंसवधादिकं स्प्टमपि छोकै विगर्हितमिति

तरमद्धा स्वहस्तेन । मातुखध्य मान्यत्वादतवहुनं वधानम्‌ । कस्मादिति पूर्वसयानुपङ्गोऽत् ज्ञेयः ।

ताः १ कंसस्यापि का व्यवस्थेति प्रश्नः | १८ ॥ द्वारकायां कियतां स्थितवानिस्याह - देहमिति ।

ति, कषटमादुषवेषं कियत्काटमास्थाय स्थित इति काठप्रभः। तत्र स्थितस्य विशेषप्रयोजना-

वैषोक््‌ । वुष्णिभियीदेः सहेति असमानसमानतापि बहुकारमयुकतेति सूचितम्‌ । यदुपूर्यामिति

बसे न सन्देदः । छक्ष्मी समानमाभ्यं किषरतीनां जातमिति पल्म्यः कत्थभवद्धितिपश्रः। प्रभोरि.

सङ्गोध्यः नान्यथ। कथनीयमिति सूचितम्‌ ।। ११॥ अन्यद्पि युक्तिषिरुद्धं सोपपत्तिकं धक्तव्य-

ष्ट सवं भगवत्छृतम्‌ । म इति तदी यस्वान्मसेतदेव इयमिति । मुने इति ज्ञानार्थं सम्बोधनम्‌ ।

सकलम्‌ । छृषिभूवाचकः राज्यो णन निवरंतिवाचकः । तयोरेवयं परं ब्रहम कृष्णः इत्यभिधीयत इति

रित्रमपि सदानन्दरूपमेवेति फठत्वान्‌ सर्वमेव वक्तयम्‌ । एतन्ममीभिज्ञस्त्वमेवेपति वक्तुमर्हसि

हं श्रदधानः। दिस्तृतमिति तादृशोपि विस्तारो बक्तभ्यः ; सर्वत्रेव चरिप्रे चतुर्विषेपि विस्तारः । गलोकिकेवीयोण्यगेयचरित्राणीति चातुर्विध्यम्‌ ॥ ६२ ॥

( १) भोप्रभुचरणविरचिता भोटिप्पणौ

वेत्यादि । अधुनापि वयं गोदृत्तयोऽनिशंः भयतां मे पित रित्यादिवचनानामश्रवणाद्धसुरेवपुत्रसेन न सम्भाव्यत द्या शयेनेदमुक्तम्‌ ॥। ९ ।। देहं मानुषमित्यत्न तत्रेदोक्तमिति । तत्रेव वृष्णिमानुषदे्‌ तेषु सर्वेषु भूमभारराजषतनानिरसनसामथ्यीय भगवानािष्टस्तष्ठतीति तथा । इष्णिभिः सह्‌ संग्यवहारे

६९ श्रीमद्भागवतम्‌ ` ` [ स्क. १८ पृ. अ. १श्ठो. ९-११ `

क्ियमाशे बृष्परदेहेष्वाश्रयगसंभवादपि तथा । एतज्ज्ापनायेबा्यश्चरण उक्तः । अन्यथा तं विनाप प्रञ्नसम्पन्तेस्तं न वदेत्‌। एवं सति वृष्णिभिः सह्‌ दें मायुषमश्रित्य कति वषीणि यदुपुथोमषार्सी"दिति सम्बन्धो ज्ञेयः । अत एवाग्रे प्रभर्वक््यति “नैवान्यतः परिभवोऽस्य भवेत्‌ कथच्तिं दित्यत्र हेतुभूतं विशेषणं भरसंश्रयस्येति | ११॥ -

( ३ ) धीमदल्लभमहा राजकृतः ध्रोषुबोधिनीलेखः `

कस्मादिसयत्र भगवतेस्स्विति । सद्रक्षार्थमवतारः । एते तु भगवजज्ञातिभाषरहिवास्तामसा न तु सन्त इत्यर्थः| ९1 एतदम्यच्चेत्यत्र वीरयादरूपेऽपौीति ! चतुर्विघस्यापि चरित्रस्यान्यस्य च कृष्णविचेष्टितमिति चेष्टामाच्रकथनेनानुबादादिति भावः| वौर्याणीत्ति ' चित्रारेने'त्यनेन वीयोगि-। अवतीर्य व्यनेन सर्वमेयचरिक्रणि । "वीयोणि तस्ये'त्यनेनाखोकिकवीथोणि । सयेहिण्याः दत्यादिनाऽगेयचरित्रामि प्रष्टानीति विभेदः ॥ १२ ॥ ` `

ीबुभूससुबोधिका

कस्मान्‌ भुञ्खन्द इत्यत्र व्रजगमन इति काराग्रह स्यजतु नाम भक्तदुःखस्मारकस्वान्‌ नित्यसन्नि्ितहरिकामशरुर'पुरीं स्यक्सवा व्रजगमने । मोक्षदातेति युकं मोक्षं ददातीति सुङ्कन्द इति व्युखन्िः ! मोक्षुः काडादिभ्यो मयनिधारणम्‌ , अभयं ह वं जनकः प्राप्तोसी' ति वृह्द(रण्यकरात्‌ । "घोः किस्तु कर्मण्यधिकरणे चे'तिसूत्रेकवाक्यतया कमौधिकरणयोभेवति । अतः कमणि घञ । पःस्कल्प्येति सजातीयविजातीयस्वगतद्तवर्जिवशिति परिकल्प्यद्युक्तम्‌ । नन्दादीनामाभीरस्वेन यदुक्ञात्ित्वेन परिकल्पनं नास्तीति पक्षान्तरमाहुः अथ वेति । खम्यकंक्ञातीति सम्यक्त्वं वर्तमानत्वम्‌ । सम्यकृज्ञातिभावो यदुषु । तद्रहितैः आभीरः साकमित्तिभाव- प्रधानमिस्याशयेनाहुः सह मावमिति । “इति तु न साम्प्रत मित्यादौ केवखज्ययप्रयोगदशंनत्‌ साघमित्यपि सूले पाटः | ऋ्येति ऋच बद्धौ । वाहुखकात्‌ कम्‌ । सह्‌ ऋधं वर्तेते । सह्‌ अकम्‌ । अम्‌ भ्रस्ययः सहस्य खः । 'सदस्ये'ति सूत्रेण । आभीक्ष्ण्ये णञुख्‌ वा' । अन्यष्टिप्पण्यां स्पष्टम्‌ 1 नु सहभावस्तु यत्र कचन गमने मविष्यस्येच किं प्रश्नेन । न च वासाधिष्ठानक्ञानेन मोक्ष इति प्रश्न इति । वाच्यम्‌ । तदपि भविष्यत्येवैति चेद्‌ असङ्गश्रतिबिरोधप्रश्न इति चेत्‌ तत्राहुः भग॑वतस्स्विति । एते नन्दादयः परीक्षिदूबुद्धया सगुणाः न तु निरुंणाः तैः सददासङ्गपुरुषवासप्रश्न दवि न शरतिविरोधप्ररनः । न च द्वितीयनवमाध्यायश्रवणेन बिशुद्धसत्वप्रतिष्ठिता नन्दाद्य इति रान्ञो ज्ञानं वर्तेत इति वाच्यम्‌ । राजस्वान्‌ नापाति वक्तुं शक्यत्वात्‌ । यद्भवा असङ्गः पुरुषः के सद्भावं छतवानिति प्रश्नो न सम्भवति विरद्धत्वात्‌ । अत उक्तं "सात्वतां पति रिव्याशयेनाहुः भयवतस्त्विति । सात्वतां सङ्खो वर्तेत इति म स्वंथाऽसङ्ग इति परश्नसम्भव इति भावः । सतामेति न तु भक्तानाम्‌ । बासुदेवकायंत्वाद्‌ भक्तैः सह्‌ निगूढ मावकरणस्य । संरक्षणेति संङ्कषंणां शः! ख इति पूः सात्‌ सततवगुणः सोस्स्येषमिति सात्वन्तः छद्धसत््वे भतिष्ठितः प्रतिनिधितया स्थिताः तेषाम्‌ । एवेति द्वितीय" नवमाध्याये श्रवर्तते यत्र रजस्तमस्तयाः स्वं च मिश्रं न च काट्विक्रमः इति वाक्यात्‌ ॥ ९॥ व्रजे वसननित्यत्र तञ्जातीवि आभीर्जाव्यनुकरणम्‌ , "वथ गावृत्तयोनिश' मिति वाक्योक्तं तद्वावाजुकरण, *रूयतां मे पितरिति आभीरमावः पिदृखभावः तस्यालु- करणं ते एथ छे वयोः प्रश्नः । पूरश्छोके अथवेत्यत्राक्तवाक्यद्र याश्रवणसुक्तं परीक्षित इत्यस्वरसेन पष्छान्तरमाहुः पूर्वाक्तिलुबाद इति । पूर्वोक्तपश्वयोगर्थवच्छेदक एवकारः । स्पष्टमिति राजचरित्रं राज्ञा. परीक्ितोऽन्यतः श्रतमेवेति स्पष्टमित्यथः। प्रच्छतीति सेन वध्यवाख्किंसखा गददिवेति न कृतेति यर्दितप्रश्नः आस्मौपम्येन सर्वदशंेनस्य श्रीभागवते स्मरणात्‌ । का उयवस्यतीति सक्ता वा संसता वा । मुक्ति फलिष्यति । "कामाद्‌ गोप्यो भयात्‌ कंस' इति वाक्यात्‌ ॥ ६० ॥

देहं मादुषमित्यन्र द्वारकायामिति स्मर्तपरयोगः । आचायंवाां वेदुतुर्यत्वाच्छन्दसि स्ंविधिविकल्पान्‌ न द्वारिकाया- मिस्ुक्तम्‌ । तत्र स्थितस्येति इण्मिषु स्थितस्य विशोष्य भक्तियोगविधानाद्धिकस्य सङ्कपणांशङ्कतभूमरदरणादूधिकस्य च्च प्रयोजनस्य फलरयाभावात्‌ 1 अभ्ेपि देतु । तत्रेवोक्तमिति टिप्पण्यां श्ष्टम्‌ । न सन्देह इति लड भूते विधानात्‌ नबमोक्तकृष्णजन्मनो यदुषु स्मरणात्‌ स्वदया न सन्देदः ॥ ११ ॥ फलदन्यच््त् युक्तिविरुढभिति उत्तरार्ध जरासन्धयुद्धादिक, गोषाङस्य राजयुद्धादिकं युक्तिविरुद्धम्‌ । तदो यत्वादिति स दैस्यस्य ममेस्यथौदस्मलयदार्थगोषनेन तदुीयत्वम्‌ । ्ानार्थमिति मन ज्ञाने दि० आत्म ० अ० मन्यते| 'मनेरुबरतम्‌ । सदानन्द इति चिद्धाचक्रः छष्गशब्द्‌ इति न म्यूनता 1 "सस्यं परं घीमहीत्यन् चिदानन्दयोरूपलक्षणात्‌ । (अद्‌ सीत्यत्रां पूजायाम्‌ 1 अन्न पू्यो समोभिज्ञः इत्याशयेनाहः एतन्ममौमिज्ञ इति अत्त एव 'सवक्ञति सम्बोधनम्‌ 1 सर्वेष्वन्तगतानि ममोणीति। 'स्वजञः शिवः जक भूद्‌ वृषच्यज' इति दवादृशस्कन्धात्‌ । श्रदधान इवि तसमै । तादशोपीति छष्णविचेष्टितं तद्‌ दृश्यते यन्न विस्तारे । त्यदादिषु दशेरनाटाचने कश्चे'ति कन्‌ । अव्रानांडोचनं नास्तीति कञ्‌ दुरम इति. चेत्‌ भाष्योक्तं वयुखत्तिरत् महाभाष्ये कर्मकर्तरि व्युखचिदृशिता । ठमिवेमं पश्यम्ति जनाः। ख दवाय पश्यति ज्ञानविषयो सवतीर्यथोत्‌ । सव विषयस्वापत्ति- साज्ृततितेपि.विषयोकरणादृ्विवादृज्ञानादिति सङ्गच्छते इति मनोरमा । भ्यं च ५ सोऽयं स इव त यद्रा छन्दोवत्‌ सूत्राणि भषन्तोति 1 द रोराछोचनेति कञ्चेति । वाटुखुक्ात्‌ । मार्या अनलो कम्‌ ॥ दट्पश्यताति तदश्यः 1 तादशादयस्तु रूढिशबद्ादृसतप्यनयवा्येनव्युतपा्म्ते । अव पव्ञानायोद्‌ देरिति सङ्गच्छते इति रूढिमात्रुक्तम्‌ । भगः

=

शअनेकन्याख्यासमर्ङ्कृतम्‌ ६

पू्मीमांसाकारिकासूक्तप्‌ । अतः स्वन्युखत्तौ रूढि ्रटव्या । अतस्ताटशशब्दो योगरूढो मन्तन्यः

तरीयोणि,. अवतीर्ये्यनेन सर्वगोयचरित्राणि, वीयीणि तस्येत्यनेनालोकिक्रवीयीणि, 'सेहिण्या' इत्यादिना नीतितिभेदः । न च ष्वीयौणि तस्येःत्यत्र वीयौणामतुवाद्‌ उक्तः, स चाङौकिकेतिविशेषणं न सोदममिति नू. नापिरिच्यित दति नेयायिष्ोद्‌ घोषात्‌ ।! १२ ॥

गोत्वानिश्रीगिरिधरलालकता बाल प्रबोधिनी

तकारण प्रच्छति--कस्मादिति । भगवाम्‌ बीयीदिमान्‌ अत एव मुकुन्दो मोक्षदाता कालदिभयनिवारकोऽ- कस्माद्धतेः पितुरगेह्ाद्‌ व्रजं गततः ? सात्वतां याद्वविरशषाणां भक्तानां परिः ज्ञातिभिः (अथ कृष्णः भिः. इतिः वक्ष्यमाणत्वात्‌ गोपैः साद्धं ख क घासं कतधानिच्यन्वयः | ९ ॥ को बरह्मा, ईशो सुद्रस्त- शवो भगवान्‌ व्रजे मधुपुयौम्‌ , चकारात्‌ द्वारकायां च वसन्‌ किमकरोत्‌ १ अद्धा साक्षात्स्वयमेव कंसं को दोष इत्यत आह--अतद्हंणमिति । न बधाहंणमिति । तत्र हेतुमाह--मातुदं वशत्या भ्रातरभिति । चकः । १० ॥ मानुषं देहमाभ्िल्य वस्तुतः परब्ह्मत्वेऽपि नराकरारमङ्गीटृत्य ब्ृष्णिभियोदघेः सह णिः: अघरास्सीत्‌ १ प्रभोः स्वकरणे समर्थस्य रस्य प्यः कति अभवन्‌ ¶.।। ११ 1 अक्ञेन मया कति द्रुवणयोग्यं वक्कन्यमित्याह्‌-- एतदिति । च्एतत्‌ यन्मया पृष्ठम्‌ , अन्यद्च अप्रष्टमपि श्रोङ्कष्णस्पर विचेष्टितं था स्यात्तथा सवं त्वं मे मञ्च वक्तमर्हसीत्यन्वयः; । छृष्णयरिवस्यापारसवादुदुङ्घथस्वाच्च कथमहं षक्तमर्ह संम्बोधग्रति--दे सर्व्ञेति । तश्र मननशीङ्ध्वं हेतुं सूचयन्‌ पुनः सम्बोधयति--मुने इति । श्रद्धावान्‌ रभते शद्धा्रा अधिकाराङ्गतादालमनोऽधिकारितं सुचयन्नःतमानं विशिनष्टि-शभरदधानायेति ॥ १२॥

अस्विताथप्रकाशिक्ा

॥ मुन्दः मुक्तिदः सस्ता पतिभंगवान्‌ पितुर्हात्‌ व्रजं बहाबनं कस्माद्धेतोगंतः । भगवतः कंसमयशङ्काया क्षातिभियीदवेः साद्धं सदह क षासं कृतवान्‌ । यद्रा । व्रजं गसोऽपि ज्ञातभिर्मिज्ादिभिः सोपैः क वासं

ति ॥ केशवः व्रजे वसन्‌ करिम्‌ अकरोत्‌ । मधूनां पुय; मथुरायां द्वारकायां च वसन्‌ क्रिमकसेत्‌ । तं ददणः अतदहंणः वधानर्हस्तं मातुधरौनरं कसम्‌। अद्धा साक्षात्‌ स्वयमेव कस्मादवधीत्‌ ॥ १ देहमिति ॥

मश्ित्य प्रक्राश्य यदूनां पुरः मथुरायां हारकायां च वृष्णिभिः सह्‌ कति वषौणि अवात्सीत्‌ । मधुधुयामिति प्रभोः श्रीङ्कष्णस्य पल्यः कति अभवन्‌ ।॥ ११॥ एतदिति ॥ दे सने १ दे सर्वज्ञ १ श्रहधानाय मे मद्यम्‌ १ कृष्णस्य धिविधं वेष्टितं सवरं विस्तृतं च वक्तमर्हसि ॥ १२॥।

.. . भगवत्प्रस्ादाचायंविरचित। भक्तमनोरञ्जनी प्रसक्तः श्रश्नं कृत्या कृतवान्‌ यानि पिश्वात्मा तानि नो बद्‌ इति सामान्यतः प्रष्ठानि वी्यीणि धिरोपतः दिति ॥ युङघन्दः अभिचिद्रपाछ्लोकरिकबन्ध नतोऽत्यन्तदुरन्तात्‌ संसतिवन्धनतः स्वाश्रितानां मुक्तिप्रदः, कृष्णः, कस्माद्धेतोः, कस्मादिति भगवतः कंसभयशङ्काया असंमवादिव्यधंः । पितुर्वसुदेवस्य गेहात्‌, सात्वतां स्वभक्तजनानां पतिः, स्वयं स॒ एव भगवान्‌, ज्ञातिमियंदुभिः, साद्धं॑सह, क कस्मिन्‌ स्थाने ।{ अज इति । को ब्रह्मा च दशो रुद्रश्च केशौ पुत्रपीत्रौ स्तोऽस्येति केशवः स्वयं विष्णुः, श्शंभो धीशः इति पाद्मोक्त । रजे नन्दगोष्ठ मधुपुर्या मथुरायां च, बसन्‌ सन्‌ , किम्‌ अकरोत्‌ । मातुर्वक्याः, अत एष,.अतदहणं वधान कं सं कुत इति शोषः । अवधीश्च मारितवानेव । अद्धेत्यस्य साक्षात्‌ कस्मादव- देहमितिः।। कृष्मः, मानुषं मनुष्यवद्वभासमानं, दें दिठयमङ्गखविग्रहम्‌ आश्रित्य परिगृह्य, वृष्णि- यां, कति . क्रियन्ति, बरौणि घत्सरान्‌ , अवार्सीत्‌ उषितधाम्‌ । प्रभोः कृष्णस्य, परन्योऽङ्ग ना इति

.: -हिन्दौ अनुकाद ( कदंमक्षमा )

-पिताजीःश्ीवसुदेव जी के घर से ब्रज किंस लिए पधारे। जचुद्ध सकर गुण बार फे पति उन्‌ कै साथ कहौ निवास किया { ।९॥ भगवान केशवने व्रज पँ ओर मथुस मे रहते हुए क्या क्या फिया ? माक को मारने जेसा मिन्दित्त कायं कैसे किया ॥ १८ ॥ मनुष्य आकार स्वीकार कर यावो के

[ स्कं. १० पू.अ. १ शो. १३१६ ११११ डे श्युक सते ! भरावान की सर्व-

६४ ्रीमद्धागवतम्‌ म कितने वरष॑पवन्त रहे ! ओर भगवान कौ पर्िर्योः कितनी थीं ! 1 सर्वज्ञ ! युञचे श्रद्धाुरभो को जो खीला मैने पृष्ठी | तथा अन्यजो को भी हो वे सर्वं मगवान कष्ण की खाए विस्तार से कने के किए आप समर्थं हो \\ १२॥। नैषातिदुःसहा क्षुन्मां त्यक्तोदमपि बाधते । पिबन्तं सवनपु'खाम्भोजच्युतं हरिकथाष्तम्‌ । १२ ॥ घत उवाच | तं निक्षम्य भृगुनन्दन साधुवादं वैयासक्षिः स॒ भगवानथ पिम्णुरातम्‌ ।

साथ यदुपुसौ हारक रीओं के ज्ञातासं

करिक्व्मषध्नं व्याहत मारमत भागवतग्रधानः ॥ १४ ॥ श्रीशुक उवाच |

सम्यग्धसिता बुद्िक्तव राजजपिंसत्तम । वासुदेवकथायां ते यजाता नैष्टिकी प्रतिः ॥ १५ ॥

वाघुदेधकथाप्रशनः पूरुषान्‌ पुनाति हि । वक्तारं पच्छ श्रोतु स्तत्पादसलि हं यथा ॥ १६ ॥

षर्दमक्षमा

प्रत्यस्य कृष्णचरितं

अन्वयः--व्यक्तोदम्‌ अपि एषा दुःसहा शुन खन्मुखाम्भोजच्युतं हरिकथाशृतं पिबन्तं मौ न बाधते ॥ १३ ॥ श्र गुनन्दन एतं साधुवादं निशम्य अथ स भरावान्‌ ( स भगवान्‌ इत्यप्यर्धः ) वैयासकिः विष्शुरातं प्रस्य भागवतप्रधानः कलिकल्मषघ्नं कृष्णचसितिं न्यादर्तैम्‌ आरमत ॥1१४॥ राजर्पिसत्तमः वासुदेवकथायां यत्‌ ते नेष्ठिको रतिः जाता तव बुद्धिः सम्यम्‌ व्यवसिता ॥१५॥ वासुदेवक्रधाप्रश्नः यथा तत्पादसटिल त्रीन्‌ ( ब्रह्ममहादेवभगीर थान्‌ ) पुरुषान्‌ हि पुनाति ( तथा ) वक्तारं प्रच्छकं ्रोतुन्‌ ( त्रीन्‌ )

पुनाति हि ॥ १२ ॥ ४ श्रीधरस्वामिविरचितः भावार्भरदौषिका

ननु श्षु्तइभ्यां पीडितस्य तव कुतः श्रवणावकाशस्तनाह । नैषेति । स्यक्तोदकस्यापि भम जीवनं दरिकथाग्रतपान- निमित्तम्‌ । च्ठुपरमे सय एत्र जीवितं न स्यादिति मावः॥ ११॥ एतं साधु बाद्‌ समीचीनं प्रश्नम्‌ । भागवतमप्रधामो भागवतेषु ष्ठः ।। ६४ ॥। व्यवसिता कृतनिश्चया । यद्यते बुद्धः ।। ६५-१६ ॥

्ीवंशोधरकृतो भावा्थंदीपिकाप्रकाशः

एषेति या चुदरजहाण्यमपि मां सुनिकंठेऽदि न्यधापयदिति द्योतयति व्यक्तोदमाचमनं विनेति बोध्यमन्यथा सं्योपासनादि" विष्ठिताच्वमसाकरणादद्युतेः भरवणाधिकार एव न स्यादिति 1 पिवतमिति वत्तंमाननिरदेरेन क्षणमपि पा्विंमे सैव बिवेक्रहारिणी छसदु्विष्यतीति ज्ञापयति । इदीभोजपदेन कथामृतस्य मधुशस्मारोपितं तेन च तस्य माद्कंत्वं उञ्‌ स्वस्य सनत्तत्थदेवं विधर- शापादिसर्वदुःखविस्भारकल्वं व्वनितम्‌ । यद्वा--अशत देन शखांमोजस्य ्द्रत्वभरोपितं तेन सुखस्याभ्मोजस्वात्सीरभ्यं चंद्रल्वा- दाहृलादकत्वं सर्थश्रोकनमोदारिखं श्वस्य चकोरत्वं च तजितं सर्वथैव श्र क्ष्णकथासक्तिर्धो तितेतयन्ये 1 ११ ॥ प्रत्यच्यं संराध्यं । ठउयाहृत्त' वक्तम्‌ 1 भागवता भगवद्धक्ता एव ग्रधाचानिं यद्य सतथा।! 'प्रवान परकृतौ सुख्ये' इति कोशात्‌ । निस्य विष्णुजनभ्रिधः' युक्तैः 1 १५ ॥ नि्चरतया स्थितिर्िष्ठा तद्वती निकी दत्करष्॑रती वा सर्वो्षशरीृष्णचरितानुयोगात्‌ । ननिष्टोत्कषं छ्यवस्थायाय्‌ः

८ लिय 1 . ४ छ 9. 1 ¢ वा {छो ९ तीं ध {` शपि ५. इति यादवः 1 १५॥ तसा सिं श्रौगगा शादप्रामतीय व । गरा तु त्रीन्‌ स्वर्यमरयपातारलोकान्पुनातीति । चद्वा--“शगरगेति प्रवणासश्नास्कथनाश्च शयुचिभवेत्‌ । फं पुनदंशंनारस्नानान्भहिमानं बरुवे तत॑ः ।" ्स्यादिपुराणाश्च । एवं “शाखग्रामशिखातोचं सर्वषां सर्वपापहम्‌" इत्यपि ज्ञेयम्‌ । 'शारग्राममणो यत्र स्थंडिले प्रतीमायां वा विष्णुमवचयेत्‌ । शाछत्रामंशिखतोयं यः पिवेत्तक्य पापं न विद्ते कोटिजन्माघनाशनं विष्णुपादोदकंमवश्यं पेयम्‌ । भूमौ विहुपतनादष्टगुणपापवृद्धिः इतिं वैत्तिरीयगौतमंगरहयसुत्र- वतुदशंभ्याये पूजाम्रकरणोक्तेः । शाख्प्रामः सीकषाद्धिष्णुभूतिरेवेति तेऽज गंगावत्यादजरमेव “शाखिग्रामशिखातोयं यो ददति करोति यः । यो चा पिबति विर्न ख गंगे वसेत्‌, इति ब्िपावनसवं श्रुयते विष्णुम गं सावत्‌ ।। ५९ ॥ | श्रीमञ्जोर्वेषोस्वामिङेता वैष्णवेततोषिणौ अहो भगवन्‌ ! मया धूर्व महाघुमावधिप्रापेराधजम्मानुतपदुःलम्रिरतः, प्राणानां स्याजकतया छभ्धं येनेवोदकमपि'

किन्तमेन कथामृतेनेव ते रक्षिताः अतस्तद्विनांऽघुनेव मस्प्राणा नियोस्यन्दीस्थाह-नेति ! अतिदुस्सष्टा अतिषच्छरणेष न छु २. ए{--श्री, वंशी. जीव. वीर. विश्व. शुक. ` ३. मति--वीर.

स्यरक्तप्‌

१. भीजाश्च्युतं--वीर. भोजमृतं--विज.

३-१६] अनेकन्यार्यासमलङ्कृतप्‌ ६५

लि.मृतपनिहेपदेवुमदीयवष्णावत्‌ सवौनर्थमूजमपि सेरस्यत्य्थः 1 ततरप्येषा अनशनोत्या तत्रापि हेतुबिशेष- यक्तबरन्तमितयरयः । तटशदटष्णयापि सदितेति विवश्चितम्‌ । सापि मां न बाधते तथा पीडां नानुभव्रामोत्यर्थः। सपि सदा विविधघमोगेन मदुतराङ्गमपि तत्र स्यक्तोदकमपि न बाधते । किम्वा कथाश्रवरणादौ किञ्चित्‌ ‡ । नयः सरोद निदेशः निपेधस्यःसयन्त.पेश्चया, तत्र हेतुः, हरेः सर्वदुःखहरस्य भगवतः कथैवासतं शस्ममाद्कत्वान्मघुस्तरत्वाञ्च तयित्रन्तं परभा सक्त्य सेषमानमि्यर्थः । अतः ्ुधामान्रनिरसनं तस्या एवं मसिद्धाृतादरशिष्टवयुक्तम्‌ , बर्तमानभयोमेण पानाधिच्छेद्‌ उक्तः | अतस्तद्धिच्छेदोऽयुचित्त इहि भावः ¦ : कदारस्भेवारम्येदय्धः । क पुनप्घुना श्रीहृष्णकथां पिबन्तमिषि भावः । किड्व, तव मुखमेवाम्भोजं त्‌.परमामोद्युक्तात्‌ पात्रात्‌ क्षरितमिति गुणप्रकर्षो दशितः, श्रीभागवतोत्तममुखेन भागवतकथाया माधुरी- तक्षर्योनाऽऽस्थाम्भोजस्पाछोकिंकलव वर्ितम्‌ । तादगम्भोजं यद्रदभृतमेष सरवति तद्वत्वन्मुखमपि श्रीहरि. श्ीपरीक्षितो गाढरागयक्तिजौता ॥ १३॥ ताष्टशतदुक्या परमभ्रीदस्सन्‌ श्रीबादरायणिः प्रवक्त रवृत दगुनन्दनेति शौनकस्य सम्बोधनं प्रहरषोदयात्‌ अथ ततप्रश्नानन्तरमेथ सः परमानिर्वचनीयमाहात्म्यः यस्ननात्‌ उ्यासः तस्य॒ सर्वव्रेदतत्तवज्ञस्य परमसद्कल्परन्धः पुत्रः भगवान्‌ “उत्पक्ति श्रखयश्चैव मूतानामागतिं विद्याच्च स वाच्यो भगवानिति" इति श्रीविष्युपुराणात्‌ ङ्गिम्बा मगवद्धागबतयोः समानादर्णीयत्वेन "साधनो दम्‌ ' इतिं रीत्या चाभेदाभिग्रायात्‌ । विष्णुना गर्भँ प्रषिष्टन भगवता रातं नद्यो रकित भोयुधिष्ठि- रातं स्वीहृतमिति तस्यःपि परमभागवतत्वभुक्तम प्रत्यच्यं वक्ष्यमाणप्रकारेण वित्रिधश्छाचया सम्मान्य ` भगवतश्रितम्‌ । किच्च कलौ यन्‌ कल्मषं सुदुस्तरं पापं तदपि, यद्वा सर्व॑पापदेतोः कलेरपि किं पुनस्त- षम्‌) यद्रा “रिं तत्तवं किं फं किम्बा साधनम्‌” इर्यादिविषयकरः किः कह एव कल्पं श्रीमगव- तथा तत्‌ श्रीभगवचरितश्रवणादिनैव तम्माहारम्यविज्ञानाद्‌ सेषकख्ददोषनिचृततः, यद्वा, किच्च अतत पापं संसारदुःखमेष हन्तीति सवदुःखहन्वृख्क्तम्‌ › यद्वा, कथम्भूतं विष्णुरातम्‌ । कछिकल्मषध्नं राजसभायां विविधवासनमुनिगणामर परमगोप्यं तत्कुतः प्रकाशितं ताह भागवतेति । भागवता एव शष्ठ परमाद्रणीयं यस्य सः तदुक्तम्‌, हरेगुणाक्षिप्रमतिर्मगवान्‌ बादरायणिः । अध्यगान्महदाख्यानं । सवत्राप्यनन्ययेश्षत्वादिति भावः । अथवा, भागवतग्रष्ठतवात्तेषामपि मनः सजातीयं कृतवानिति छाद्दिश्य "स उत्तमश्ोकपदारविन्दयोर्सिषेवया किञ्चन सङ्रब्धया । तन्वन्‌ परां निवरंतिमात्मनो रथात्‌" इति अत्र प्रधानशब्दस्य पुंस्त्वमा्ष॑व्‌ ।। १४ ॥ व्यादत्तुसारमतेसयुक्त्वाऽपि ग्रीक उवाचेति शरोतृणायुक्ताथौविष्टानामवधापनारथमू । तेषां बक्ष्यमाणश्रवणौत्सुक्ये तु छवित्तदपि नासीति । एव- छक इति प्रेमभरोद्येन शुकवन्मघुरमाषणात्‌ । तथा च ब्रहमवैवन्ते व्यासं रति श्रीकृष्णवाक्यम्‌ “ज्यास ! ते वचो भवतु तच्छ एव नाम्ना” इति । एवमपरऽपयहयम्‌ । वकदृश्रो्नोरन्योऽन्यं प्रीणनेनैव कथायां भिनन्दृति ` सम्यगिति द्वाभ्याम्‌ । सम्यग्न्यवसिता सम्यक्‌ निश्चया वासुदेवस्य सर्वश्रयपराकस्य्थं त्यर्थः । नैष्ठिकी परमकाष्ठं प्रप्ता रतिः भ्रीयु्षंस्तच युक्तमेवेत्याशयेन सम्बोधयति । राजर्षयो सत्तमेति वत्‌ । यद्यपि सामान्यतो भगवत्कथाश्रत्रयेन जुः मेम्णा बिवशी मवन्तं राजानमवधापयितुं पे तत्तस्रसङ्गवशात्‌ कुत्रापि कश्चिद्विरोषो उयास्यायते ॥ १५ ।। अदस्त्वयाऽऽसमा ऽदं मुनयोऽपि शोधिता इत्याशयेन सामान्यत आह- वासुदेवेति । तन्नाम्नः पुनरक्तिस्तस्येयोतकषंल्यापतेन रीम्‌ त्रिविधान्‌ हि निशितं पुरुषानिति तेषामेव प्राधान्यात्‌ । वक्तारं प्रश्नस्यैव पित्रीकुबीणत्वात्‌ रत वक्तु प्रवृत्तं किषुततरां स्रजन्मभूमिं प्रच्छकम्‌ । अस्तु तावततदुद्धयमपि यत आसुषङ्किकेतया एश्चेकतवं तस्य तस्यानेकसवायोग्यत्वात्‌ । अधिक्ारानपेक्षया सर्देषामेव भगवत्सम्बन्धमातरेण पावने छ श्रीशाठप्रामादिचरणमृतं वा तद्यथा षटस्थानीयं तेन सेक्तारं प्रथमतः पुनाति ततो वक्त्‌- श्रोस्थानीयानानुषङ्किकतया सिच्यमानसङ्किनोऽपि तयेत्यर्थः । तथा चंकादरो -

त जातो बाऽनुमोदितः । सद्यः पुनाति सद्धर्मो देषभिश्वदरहो ऽपि हि ॥ इति ॥ १६ ॥ ` ` श्रीमद्वौरराघवाचायंज्ृता मागवतचन्द्रचन्दिका

पिप्रसाभ्यामरदितस्य तव कथं श्रवणोपयुक्तचिन्तखमःधानसम्भवः १ इत्यत्राह- सैषेति ; व्यक्तमुदेक- दुस्सहा सोदुमशक््या एषा छन्‌ = वाधते, तत्र हेतुं घद्न्नास्मानं विशिनष्टि, सवन्भुखाभ्भोलाच्च्युतं न्तं मामित्यन्वयः !; १३ ।। इत्थमाष्ष्ठो भगवान्‌ शुकः श्रीकृष्ण चरित्रं विस्तरतः कथयितुमारेभ शृगुनन्दनं शौनक ! एवमित्थं साधुवादं साधो परीक्षितो वद्सुक्ति प्रश्नरूपं निशम्य स॒ भगवान्‌

६६ श्रीमद्भागवतम्‌ [ स्कं. १०८१. अ. १ श्लो. १२-१६

वयासकि; जकः ततो विष्णुरात परीशचितं प्रत्यय प्रलयभिनन्य कलिकल्पपधनं ण्यतं वदताच्च कलिकाल्ृतपापरनंछष्णस्य भमवत- श्रितं स्याहर्वुं विस्तरतो वतै दशंमेकादश^कन्धंद्रयेन चक्तमिति थावंतं , आरभत प्रारेभे युक्तं चतदिर्यभिप्रायेण विशिनष्टि आगवतप्रधामः भागवतं भगव्वहपगुणा्नुसन्धानमेष प्रधानं मुख्यं प्रयोजनं यस्य तथाभूतः ॥ ६४ ॥। ताचसमत्यर्योह -सम्यनिति द्वाभ्याम्‌ । दै राजर्षिसत्तम ! तेव बुद्धिः सम्यगड्रषसिता निचिता देयोपादेयविवेकयुकतेसयथः । कुत एलञ््ञतन्यमिस्यतरद ~ यंद्यस्मा्(सुदेधकेथोयामेव तव सेत्तिः मेष्ठिकी निष्टायुक्ता वासुदेवकथाश्रव्ण एव प्रिनिष्ठितेत्यर्थः ॥ १५ ॥। कि तच्छुवणनिष्ठा-

मतरसेत्यत्राह-वसुदेवेति । चादुदेषकथीभ्र्न एव कि पुनसतदुव्रणादिकमिस्यमिध्रायेण प्रश्न इसयुक्तम्‌ । यद, म्रशप्रतित्रचनतचछरु- वणानी तरयाणासुपर्भारथः प्रर्नशब्दः । त्रीन्‌ पुरुषान्‌ पुनाति, कान्‌ ¶ वक्तारं प्रतिवक्ता प्रच्छकं प्रच्छन्त श्रोदःश्चेति व्रीन्‌ 1 ववर परतियक्ताचकेकेनव साव्यभिप्रायेण व्रं परचछकतनेेकवचननिरदे शः । श्रोकृभिसतु बहुमिरपोति बहुवचननिदँ शः । यथा तस्थ धोसुदेषस्थ पादसंटिलं गाङ्गमम्भः पुनाति तद्रि पंवित्रीकरणभात्रे दन्तः न तु पुरुषत्रचविचरी करणे त्रयणां तत्रः सम्भवात । यद्रा, यथा गाङ्गं सेलिकयुष्ृशन्तं तत्पितरं पितामहं च पुनाति तद्वदिति द्ष्ठान्कमिभायः । यथा तलादसलिटमु वष शन्तः मेकमेय पुरुषं पुनाति न तथा तकथा्रशनः पुनाति अपि तु घ्रौनिति व्यतिरेकटषटान्तो वाऽभिभरेतः ।। १६ श्रो विजयध्वजं पीथेङकना पदरत्नावली

छुधितस्य तव दौरवल्यान्मनेो नेच्छति श्रोतुमिति तव्राह---नेषेति । स्यक्तोदम्‌ आचमनजलमन्तरे णेति शेषः । ननु, दिव्य- मन्त्नौपधादिकिमस्तरेण श्षुधादिवं मानुषरेहं बोधत एव अतेः कथं न वाधते ¢ इति तत्राह -- पिबन्तमिति । सृनङ्गदितम्‌ ।। ५२ ॥ सूतः शौनवः प्रव्याद-- सुत इति । हे श्गुनन्द्न शोनक ! प्रच्य अरतिसम्भा्य राजानमिति शोषः ।। १४॥ कीटशी प्रस्य ! इतति तामाद--सम्यग्डयवसितेति । नैष्ठिकी श्रीनारायणोच्छषंसम्बन्धिनी “निषठोर्कषै उपवस्थायाम्‌'' इति याद्वः । निश्वख्ताया स्थितिरनिष्ठा वद्धतीति वा॥ १५॥ न केवलं हरिक्थ्रह्न; प्रर पुनाति जरम्तु बक्तारम गीराह--अापुदेषेति । तघ्यादसलिल भागीरथी शाख्मामतीर्थं वा "ज्ञा गङ्गति यो ब्रुयात्‌" इयादैः ॥ १६ ॥

भीमञ्डीवगोस्वानिकृतः करमसन्दभंः । षेति श्रोषरीश्चितो गाढसगज्यक्तिः स्यक्तोदमपीति उदकमपि स्यक्तवन्तमिस्यर्थः सम्यक्‌ ।। १२-१८ ॥) | | शरोमद्विश्वनाथ चकर्बतिकृता साराथंर्यशिनी

छ्चधावृषाज्याटर्त्वं क्षणं विश्राम्यति भावादीरित्याहनेषेति । या छु आह्यण्यमपि मां सुनिगले सूपं न्यघः।पयरदरिति भावः। त्यक्तोदं सम्प्रति तु स्यक्तनरमपि त्या अपि वाघामाव्रे देतुः । पितरन्तमिति । व॑क्तमी निभेन क्षणमपि पानवियमे सेबर विवेकः हारिणो श्ुधा भादुभविष्यदीति ज्ञापयति । अतराम्भोजपदेन कथाऽगरतस्य मधुल्वमासोपितमे 1 तेच तस्य माद्कतवमभिरम्‌ञय स्वस्थ मन्त्यादेव विप्रशापादिसर्वदुःसहदुःखविस्मार कवं ध्वनितम्‌ । यद्वा, अभृृतपदेन सुखास्भोजस्य चन्द्रस्वमारोपितम्‌ । तेन मुख- स्याभ्भोजत्यात्‌ सौरभ्यं चन्द्रताद्ाद्‌खादकसं सर्वशरोतृजञनतमोहारिरवं स्वस्य च वचकोरत्थं उयञितष्‌ । स्बथेव कथायां गाढा साक्त- यातिता ॥ १३ ॥ हे शृगुनन्दन शौनक !. कटो जनिष्यमाणानामपि कलमं संसारदुःखं हन्तीति वत्‌ यद्रा कलिूपं कल्मष हन्तीति विष्णुरातविरेषणमपि भागवतेषु प्रधान इतिं ुस्तवमार्षपू । यद्व, भागवता एव मान्यत्वेन भधानानि यस्य सः ॥। ६१५ ॥ सम्यरञ्य" वसिता सम्यङनिश्चया यद्यतो बुद्धेः राजपिंसत्तमेति भा महामानद्‌ ! मुनिसत्तमेति स्वया सम्बोधितात्मनोऽपि सवयि राजल्व- मधिकमस्तीति ज्ञापयति शेषेण तु राजदन्तादित्वात्‌ स्वमृणं सन्तमानां च राजा शरीढृष्णत्रियकतमस्वादेव यतो जन्भमरणकाङ

योर्बहयतेजोऽपि व्यर्थीकिरोषीरयर्थमप्यन्तरुपचिक्तेप ।। १५॥ तत्पाद सखि शरीशाख्ग्रामादिचरणायृतंव्रीम्‌ पुरुषान्‌ सेक्तारं सिच्यमान :| तदुभयसङ्गिनञ् पुरुषान्‌ , यद्भा, सङ्गा यथा त्रीन्‌ उध्व॑मध्याधोलोकरान्‌ पुनाति तथैव वक्चरादीन्‌ त्रीन्‌ पुरुषान यथापूर्ं श्यन्‌ १६ `

| श्रीमच्छकदेवकृतः सिद्धन्तप्रदीपः ्रो्ष्णवीर्थश्रव स्यक्तोदस्यार्मनोऽव्यभताहेतुं हरिं हरिकथां गुरंकृपाविशोषं चाह सैषेति ॥ १३ ॥। श्रोकृष्णरीलय शरवणे राज्ञः प्रोस्यतिशयमवधायं दुष्टनिरोधं दूरीकृत्य क्रमप्राप्तन्युख्यनिरोधसपरागाश्रयं वक्तुमारम्भं कृतवान्‌ शुक इत्याशयेनाह शौनकं प्रति सृत-एवमिति । साधुवादं सस्रश्नम । १४ ॥ हे राजषिंसन्तम ! ते तव नैष्ठिकी रतिः छुलिपासादिभिरेदुषटा या प्रीति रस्ति यत्‌ यथा तव वासुदेवकथायां सम्यग््यवसिता सम्यक्कतनिश्चया बुद्धिजौता ॥। १८ ॥ तस्पादसटिछ श्रीगङ्खोदकादिरपं बरह्रशिवभमीरथादीनिव ।। १६ ॥ |

धीसुदोधिनो एवं द्वादशभिः प्रश्नं निरूप्य सर्वथा कथनार्थमकथने चा वाधकमाह-नैपेति । आर्तिकथ नायेषेति । अप्रयोजकत्वं वारथ्ति-अतिदुःसदेति । क्षुन्मामिति भमाणकथनम्‌ । उदृकत्यागः अकारान्तरेण देहरक्षाभावार्थः । एषा परमोत्तमाधिकारस्थितिःः

अनेकत्याख्यासमरकष्तम्‌

क्त्‌: । छ्यु - खवृग्यसश्रवणाद्वश्यग्राघकत्यनत्तदे क्तन्‌ । शीध्रकथनाय वर्तमासभ्रयोगः । अम्भोज-

वक्रः परव शसराफदकं चरित्रमिति क्ापयितुं च्युतमिति ! पानमन्वःप्रवेशनमबिस्मरणाय । इदानीमपि

गः स्‌ धावनयेस्यन्ये । आनन्द्सवचेनस्योतनाग्राह-हसेति । वरोषतो दुःखनाशकल्ं तत्र सिकिथाः अमूतमिवेस्यमृतपदे यौगिको गृहीतः । असङ्को वान्मुक्तिरेय फठति । अतस्त्वमेव मोक्षुदातेति दीन्‌. सावधानतग्राभिमुलान्‌ करोति सूतः--रतञ्िति । परस्पराभिनन्दनेनायमर्भैः स्फुरतीति तथा स्थात्‌ प्राघान्येन निदेशं एतमिति । पुनः पुनः प्रश्न वक्तुरुहधेसः सम्भवति । आन्तेपे क्रोधः । तदुभयं निवरा श्रत्वा, अर्थतेभिप्रायतश्च समीचीनमिति, न तु. दाक्षिण्येनेव्य्थः । विश्वासार्थं ॒मृुनन्दनेति विशेषणं क्षाघुव्ादमिति । शब्दतो वदनं वाद्‌; साधूनां वादः साश्रुवाद्ः, साधवः पदाथौ सगवरतम्बन्धि- सशरूनां वादा यस्मादिति वा । बीतयगा भगवत्कथासमेव कुर्वन्तीति निरूपितप्रमेयस्य साघुवदसन्ञापनाय श्चैन्निङन्ति तदेवं बाक्यं प्रष्टञयमिवि महत। कष्टेन उयासो भगवद्‌ गुणम्रतिपादकमिद्‌ं शासं चकार । तस्य तादशं प्र्नहपं सधुवादमेवापेक्षते । महता प्रयासेन भगवन्मतप्रवर्तकस्वात्‌ । तदाह -वेयासक्षिरिति ।

कं परवार्कथमुत्तसमत आह--स भगवानिति । मगवता सहितः तदृन्तःहियतो भगव तेगोत्तःं प्रयच्छुतीर्यर्थः। यच्छति कथमिसयाशङ्कथ.द्--दिष्णुरातमिति । अथेति भिन्नोपक्रमे ! एतावलकां युकः स्वयमेवाह । वाऽऽदेति भिन्नः प्रक्रमः । षिष्युना एतदथमेव रक्षितः । अन्यथा पुरुषार्थो न तिद्धयतौति जि

तरात्‌ परस्यचनम्‌ । पूं शुकः स्तुतः । तेन श्युफठोषि तमपरे स्तोतौति प्रत्यचंनम्‌ । पडो हि भगवान्‌ , दति परस्परं धूजा । एवमेव भगवत्कथायां परस्पसषचेनं शाक्चसिद्धम्‌ , "येऽन्योन्यतो भारावता' इति फटभाह - कृभ्मेति । अवतार चरसित्रस्वेनालोकरिकस्वयुक्तम्‌ । पापस्य प्रतिवन्धकस्वान्नान्र भद्धा भविष्य. धानां देशादीनां धमहेतूनां चामावः्चरित्रमेव शोधकम्‌। अन्यथा युगे धरम॑प्रत्तिम्षो षान

म्भे हेतुः -मागवतप्रघ्रानि इति । मागव्रता एव प्रधानं यरमेति। विरेषेणाईतुं वक्तमारम्भं छनघान्‌ मेव कथयति, समाजयति च तामेव, न ज्ञानादिकमित्ति भावः ॥ १४ ॥ समानशीखल्यरखनं रष्टया

म्‌ सम्यगिति। भगवति टग्रादूर्ं स्थिरप्रजञतैव सर्वोत्तमा । सम्यम्‌ व्यवसायं भगवत्कथैव श्रोतव्या

आपा, बह्म्षीणामप्येतद्दुखंभं, तव तु जातमित्याश्चर्येण सम्बोधनं -राजर्षिसत्तमेति। राजा स्वधर्म॑निं्ठ निठः। स चक्ष सन्‌ भगवद्धर्मनिषठः | तत्राप्यु्कर्षो भगवदङ्गीकारात्‌ ` अतं एवं तवेताटशो व निश्चयः सम्भवति, शाद्धार्थनिश्वयात्‌ स्वरुच्या घा} तत्राध्यो मध्यमः । स्व तुत्तमं इत्याई--

ति्जातिा । सापि न चञ्चा, न केनाप्यन्यथाकतु शक्या । निश्च व्रस्य सम्यक्त्वपोषिका रतिः

रतिजीतेति वा । अथवा हेतुद्रयं राजाभिनन्दन एव । दुंभत्वं कथारतेर्वदन्‌ कारणभूतं निंश्चयमाह । प्रश्नेन चेवम्भावस्तंस्याभिज्ञातोऽनोथौखश्न एव स्तुतः 1 १५॥। प्रकारान्तरेणापि साक्षात्‌ मोक्षार्थत्वात्‌ तस्सम्बन्वि यकिञ्चिद्रस्तु तत्‌ पर्रित्रयत्येव । तत्रापि कथां तरसम्बन्धिशुणदोषा- भस्तञ्जिन्ञासाया दाढ्य हेतुः । श्रीन्‌ पुरुषान्‌ । प्रननानन्तरं कश्चिदरक्ता, कञ्चिच्छोता मध्यस्थः, प्रश्रकतौ मगवदूशुणाभिक्ञोपि तूष्णीं स्थितः । तत्र मगवदुगुणेषु तूष्णीम्भावः पापादवेस्यभ्यव- | सषि विद्यमाने पाये भगवत्प्रवणं चित्तं न मवतीति, प्रश्ने च श्र करिध्यामीति यदा मनति प्रभ शद्रतस्तद्‌ा पापे विद्यमाने मुखान्न निःसरति । यदा पुनर्नः. क्षायते ¦ अतद्गीन्‌ पुरुषान्‌ पुनातीति युक्त, तदाद--हीति। प्रश्नकरतुः पिद्ृषितामहादयो यति--बक्ता्रमति । वक्तारयुन्तरसय । प्रच्छ कः प्रश्रकती 4 शरोता मध्यस्थः । यद्यपि श्रातृच्वं पूवयो

मिति तदेव भ्र्रोजरुत्वेनोक्तम्‌ । ` पुरुषपद्‌ पूर्वत्‌ । तज का यीन्तराधौन्‌ वारयरति--त्रोनिति। तन्याघृत्यथं पावनत्वं विशिनष्टि टृषटान्तेन--तत्फादक्षलिल वयेति । प्रभः कचिदुद्रतः । कच्चित्‌

वतां परमः पुरुषार्थः सिद्धः, यद्‌! पुनख्प्राणां चित्तं भगवद कनिष्ठं करोति तद्रा हि सणटता ।

्ीपयिकं शरीरमुसादयति पू्व॑सम्बन्धि पापं तत्कार्यं नाशयित्वा, तथा मपषत्ार्योपयोति

द्धि कयेवीस्यर्थः। त्रीन्‌ तरिढोकस्थान्‌ सारिवकादिभिज्नान्‌ वा । कूढद्रयस्थितान्मध्यस्थान्‌ वा ।

( २.) ्रीपुरूषोचमचरणप्रणोतः शरोसुबोधिनीहि्पण्योः प्रकाशः

ति। ¦ कथयिष्यतीतिसम्मावनया । वत्तमानसामीप्यादतंमानप्रयोम इत्यर्थः ।। १३ ॥ सम्यभिदयन्र य रोतुमुत्तराद्धं बदतीस्याशयेन तद्बतारयन्ति ` ्विषेत्यादिं । द्विषा व्याकुर्वन्ति । तत्र एरमादि-

६८ श्रीमद्भागवतम्‌ [ स्कं- १० पु.अ.१ श्छो. १३-१६

त्यादि रतस्यन्ता एका स्याकृतिः । तथा च नेष्ठिकरतिपोषितनिश्च यव्वात्वदुवुद्धिरुत्तमेप्यर्थः । यज्जावेतिपदं समस्तम ङ्गी त्य द्वितीया व्याकृतिः यस्मालिश्चयादित्यादि । तथा च निश्वयोतन्ननेष्ठिकरतिमच्वाच्खदूबुद्धस्तये्र्थः । पद्ध “तवे तिषदे सल्य- प्यत्र दध त) इति पदं यदुक्तं ततः प्रकारद्वयेनापि सजेव स्तूयत इव्याशयेन वृतोयं पक्ष॒नहुः-अथवेर्यदि । पृवोर्खोक्त हैतुद्यं राज्ञो सेषठिकरस्याधारतायोग्यस्व एव सम्भवतीति तदुद्रारा रा स्वरूपमेव स्तूयत इति तथे्यर्थः । तण्ुखदयन्ति दलं मस्वमित्यादि कारण भूतमिति \ कथारक्तिकारणभूतम्‌ । तथा च सभायां यथ्वि देवब्रह्मज्षयः सरवे ऽपि तिष्ठन्ति तथापि तवैव जातमिति स्वमेव सभाजनीय इत्यर्थः । एतेन सिद्धम्थीन्तरमाटुः-प्रदनेनेस्यादि ॥ १५ ॥ वासुदेवकथेत्यतर पू्रचदिति । 'लिवृत्तते'रितिश्छोके ठ्याख्यातपुपदवत्‌ । तथा च प्रश्नोपि आसुरव्यतिरिक्तानेष त्रीन्‌ पुलातीस्यर्थः ।। १६ ॥

( ३) भीमद्रस्लभमहः राजकृतः श्रीसुबोधिनोलेखः

न॑सेत्यस्यामासे बाधकमिति भावप्रधानम्‌ । अकथने सति जुघः प्राणवाधकस्माहैत्यथः 1 उपाख्यान उ दकत्याम इति) पाञ्चभौतिके शरोरेऽ्नजखम्यां एथिन्यंशजलंशयोः पोषणं क्रियते, अन्यथा तेजो ऽशस्वावंशौ ददेत्तथाऽन्नाभावे केवरजलेनापि जलंशाभिनृदधयः तेजो ऽशसंशमनेन देहरक्चा भवति तेन प्रकारेण रक्चाभावार्थं इत्यर्थः । एषेति देदरक्ाथं सर्वथा यन्नःभाव इत्यर्थः । उभयनाशकत्वादिति । जलं ्ुतुपोरुभयोरपि नाशकमतो जलग्रहणे छदि न वाधेतेतयर्थः | तद्चविशेषाततुण्त बाधत इत्येव छतो नोक्तमित्यत आषुः--कषुध इति । त्वन्मुलाम्मोजच्युतमितिपदस्य तालयेमाहुः--आानन्दत्वेति । कथामृतस्यानन्दसद्योतनायःस्भोज- सम्बन्धश्चेतनत्वसोतनाय स्वत एव श्यु्तमिति चोक्तमिर्र्थः । त्त्वं तु स्वत एव कथाया इति भावः 1 तेन कथायाः संशि रानन्दा- स्मकस्वमुक्तमिति मावः \; १३ ॥ एतमिस्यत्र नितरां श्रुत्वेति । यथ्प्युपयं सदितस्येव श्रवणार्थस्य तथापि भ्रतेस्यादिपदानि बिहुप्या- लोचनार्थकशमघातुनिष्पन्नपदोक्स्याऽऽदोचनपूर्वकं श्रवणं सूच्यत्त इति भावः । तथा च तासयीर्थोऽथमुक्छो न तु वास्यां इति ज्यम्‌ । शब्दतो वदनमिति । अस्मिन्पतते साधूनां पदाथीनां वादः कथनं यत्रतिधिमहः । उ४ पन्त-इति स्वर्थकथनम्‌ । निरूपितेति 1 उत्तरे छेन निरूपितस्य प्रमेषस्येसयथः । पच्मीबहुत्रोदिणेतलन्नदेतुकस्योत्तरस्य बीतरागकथारूपसाधुवाद्त्व ज्ञापितमिति भावः। श्रवण इति । "निशम्ये'त्यनेन प्रभ््रवसे निमभ्रचित्ततवं ज्ुकस्योक्तमतः भ्न सम्यग्विभाव्य प्रत्यचंनं छइतव्रानिरयर्थः । अवतारचरित- स्वेनेति । म तु भियत्रतदिवदवेश्रित्रमिदमिस्यर्थः। इत्याहेति । एवमाशङ्का जायत इति हेतोस्तदा शङ्कानिवततंकं हली तिपद्‌- माहेव्यर्थः । अतं एवेति भागवतप्रधानसदवरेवयर्थः । १४ ।। सम्यगियत्र भगचति लयादिति । “यो बुद्धेः परतस्तु स' इतिषाक्य-

क, १५ ८] १ न] §ि ५ £

दचुदधेः परो भगवान्‌ , तस्प्रा्तः पूं ततोऽबराया बुद्धः स्थिरतेबोचिता न तु चा्वल्य, तथा सति भगवसा्िनं स्यादिति भावः छयानन्तरं तु परग्राप्तयरथमलोकिक एव सद्यतः प्राप्यत इति लया्युरवमिस्युक्तम्‌ 1 अध्यवश्वायमिति } संशयाद्यवस्थासु मध्ये निश्चयाचस्था प्राप्त्यर्थः । स्वरुच्येति उत्तरादधोक्तकथारस्येदयर्थः । यस्मात्कथायामिति । यस्मादुत्तमसाद्धेतोस्तव रति्जताऽतो रतिज्ञापितस्वरूपसिद्धन्यवसायवच्छाच्छश्ुक्तम्‌ इत्यर्थः । विभ्नियमाणमेवोत्तमत्वं “्यस्मा'दिद्यनेन